پاسخ شرقی به ناتوبازی در امریکا
علیرضا حجتی
دبیر جهان
در روزی که جو بایدن و سران اروپا در واشنگتن جمع شدند تا هفتاد و پنجمین سالگرد تأسیس ناتو را جشن بگیرند، چین و روسیه گام‌های هوشمندانه خود را در پاسخ به این گردهمایی تهدیدآمیز برداشتند.
رئیس جمهور امریکا و 32 عضو پیمان آتلانتیک شمالی در این ضیافت 3 روزه آنچنان که باید، نتوانستند با خاطری آسوده جشن بگیرند، در روزهای متلاطمی که سایه سنگین دونالد ترامپ این اتحاد راهبردی را با خطر مواجه کرده است.
رئیس جمهور اوکراین هم با نگرانی به هر سوی این معادله می‌نگرد، میهمان ویژه جشن 75 سالگی ناتو بود تا همچنان با وعده‌های مبهم غرب از کی‌یف سر کند. ولودیمیر زلنسکی همچنان در جست‌وجو به‌منظور کسب نشانه‌های قاطع پشتیبانی اعضای ائتلاف از کی‌یف مطرح است، اما همچنان قرار نیست ناتو دعوتی از کشورش برای عضو شدن در ناتو داشته باشد. اعضای «ناتو» در بیانیه مشترک خود در واشنگتن دی‌سی تأکید کردند به حمایت از اوکراین در مسیری برگشت‌ناپذیر از جمله برای عضویت کی‌یف ادامه خواهند داد و اوکراین هم در عین حال به کار مهم خود مبنی بر اصلاحات مربوط به دموکراسی، اقتصاد و امنیت ادامه می‌دهد. در این بیانیه آمده است: «هنگامی که شرایط محقق شود، ناتو در جایگاهی خواهد بود که از اوکراین دعوت کند تا به عضویت این ائتلاف دربیاید. متحدان همچنین قصد دارند هماهنگی‌های لازم را برای ارسال تجهیزات نظامی و ارائه آموزش به اوکراین انجام دهند.»
ناتو تصمیم گرفته است ماجراجویی خود را در سیاست تحریک‌آمیز «گسترش به شرق» را محدود به مرزهای روسیه کند و به سمت چین هم دورخیز کند. رئیس‌جمهور امریکا برای این اجلاس از رهبران استرالیا، ژاپن، نیوزیلند و کره جنوبی نیز دعوت به عمل آورد که نشانه‌ای قاطع از تلاش ناتو برای افزایش نقش خود در آسیا به منظور مواجهه با خیزش چین است.
از مینسک به واشنگتن دی‌سی
مسکو و پکن، در برابر نشست پرطمطراق ناتو در واشنگتن البته کارت‌های بازی خود را داشتند. سفر ویکتور اوربان رئیس‌جمهور مجارستان به روسیه و چین و در طرف دیگر سفر معنادار نارندرا مودی، نخست‌وزیر هندوستان به روسیه، کام سران غرب را بشدت تلخ کرد. این رفت‌و‌آمدها گویای تحولات مهمی است که رقابت و شاید نزاع آتلانتیک-پاسیفیک را بر سر نظم آینده جهان ویژه‌تر می‌کند.
البته این تمام داستان نبود و چین با نزدیک شدن به قلمرو ناتو در جریان رزمایش مشترک با بلاروس خشم این ائتلاف را برانگیخت. چین روز پنجشنبه ناتو را متهم کرد که به دنبال امنیت به بهای ضرر دیگران است و به این ائتلاف گفت که همان «آشوب» را در آسیا ایجاد نکند که بازتابی از عزم خود برای مخالفت با تقویت روابط بین اعضای ناتو و کشورهای آسیایی مانند ژاپن، کره جنوبی و فیلیپین است.
مواضع سخنگوی وزارت امور خارجه چین یک روز پس از آن صادر شد که ناتو چین را به عنوان «عنصر توانمندساز» روسیه در جنگ علیه اوکراین نامید. ناتو، در بیانیه‌ای که در نشستی در واشنگتن منتشر شد، گفت: چین از طریق «مشارکت بدون محدودیت» با روسیه و حمایت گسترده دفاعی و صنعتی از روسیه، به عاملی برای جنگ تبدیل شده است.
«ینس استولتنبرگ» دبیرکل ناتو هم روز جمعه گفت، مانور نظامی مشترک بلاروس و چین در خاک بلاروس نشان‌دهنده تلاش‌های پکن برای نزدیک شدن به مرزهای ناتو است. استولتنبرگ گفت: «رزمایش چین و نیروهای مسلح بلاروس در بلاروس بخشی از یک الگو است. این نشان می‌دهد که نظام‌های اقتدارگرا چطور در مسیر همسو شدن هستند و اینکه چین در اروپا، آفریقا، قطب شمال و دیگر نقاط به قلمرو ناتو نزدیک می‌شود.»
لین جیان اتهامات ناتو را «سوگیرانه، افتراآمیز و تحریک‌آمیز» خواند و گفت: «بدون هیچ مدرکی، ناتو به انتشار دروغ‌های ساخته‌شده توسط امریکا ادامه می‌دهد و آشکارا چین را بدنام می‌کند، بین چین و اروپا اختلاف ایجاد می‌کند و همکاری چین و اروپا را تضعیف می‌کند.»
سخنگوی وزارت امور خارجه چین در نشست خبری گفت: «تبلیغ ناتو در مورد مسئولیت چین در موضوع اوکراین غیرمنطقی است و انگیزه‌های شومی دارد.» وی ادامه داد: تجارت چین با روسیه قانونی و معقول است و بر‌اساس قوانین سازمان تجارت جهانی است.
لین گفت: «چین از ناتو می‌خواهد تا از مداخله در سیاست داخلی چین و لکه‌دار کردن چهره چین دست بردارد و پس از ایجاد آشفتگی در اروپا، هرج و مرج در آسیا و اقیانوسیه ایجاد نکند.»
نمایندگی چین در اروپا هم در واکنش به بیانیه اجلاس سران ناتو اعلام کرد: «بیانیه ناتو در واشنگتن مملو از ذهنیت جنگ سرد و لفاظی‌های جنگ‌طلبانه است. پاراگراف‌های مربوط به چین دروغ‌های آشکار و تهمت‌های تحریک‌آمیز هستند. ما قاطعانه این اتهامات را رد و ابراز تأسف می‌کنیم.»
نیروهای نظامی چینی این هفته برای مانورهای مشترک در نزدیکی مرز با لهستان (یکی از اعضای ناتو)، در بلاروس حضور دارند. این رزمایش اولین رزمایش مشترک با بلاروس است. سخنگوی وزارت خارجه چین این رزمایش مشترک را یک عملیات نظامی عادی توصیف کرد که متوجه هیچ کشور خاصی نیست.
رزمایش مشترک با بلاروس، دومین کارت بازی پکن و مسکو علیه ناتو بود و تنها ابتکاری نبود که خشم سران غربی را برانگیخت. سفر ویکتور اوربان به پکن یک روز قبل از اجلاس ناتو در واشنگتن دی‌سی و قبل از آن حضور نخست‌وزیر مجارستان در کرملین همچنان با بازتابی منفی در قاره سبز مواجه است.
برخی اعضای اتحادیه اروپا در اعتراض به مذاکرات ویکتور اوربان با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در ماه جاری میلادی، وزرای‌شان را به جلسات شورای اتحادیه اروپا با ریاست مجارستان اعزام نخواهند کرد. مجارستان در حال حاضر ریاست دوره‌‌ای این شورا را برعهده دارد.
اوربان در سفرش به پکن از «ابتکارات سازنده و مهم» چین برای دستیابی به صلح ستایش کرد و این کشور را به‌عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده در میان آشفتگی‌های جهانی توصیف کرد. رئیس جمهور مجارستان با انتشار پستی در فیس‌بوک که او را در حال دست دادن با شی نشان می‌دهد، همچنین نوشت: «علاوه بر روسیه و اوکراین، پایان جنگ به تصمیم سه قدرت جهانی، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و چین بستگی دارد.»
پیام ایندو - پاسیفیک
همزمان با اجتماع اعضای ناتو در ایالات متحده، نخست‌وزیر هندوستان به روسیه سفر کرد. صمیمیت نخست‌وزیر هند با ساکن کاخ کرملین با تصاویر به آغوش کشیدن‌های متعدد ولادیمیر پوتین توسط نارندرا مودی پیام خوشایندی برای آن‌سوی آتلانتیک نداشت و سیگنال مطلوبی در حوزه «هند-آرام» ارزیابی نمی‌شود، بویژه اینکه ناتو در بیانیه‌اش با تأکید بر اهمیت منطقه هند-آرام برای این پیمان اعلام کرد: «تحولات این منطقه مستقیماً بر امنیت یوروآتلانتیک تأثیر می‌گذارد.
پوتین و مودی، در نشست مسکو برنامه همکاری راهبردی را تصویب کردند که تا پایان این دهه ادامه خواهد داشت. دو کشور قصد دارند تجارت سالانه را به 100 میلیارد دلار افزایش دهند و همکاری‌ها را در همه زمینه‌ها افزایش دهند. روزنامه ایزوستیا روسیه درباره مذاکرات سران دو کشور نوشت بحران اوکراین نیز در دستور کار قرار داشت و مودی بر تمایل کشورش برای تسهیل تلاش‌ها برای حل‌و‌فصل صلح‌آمیز مناقشه تأکید کرد.
به نوشته این روزنامه روسی، این گفت‌و‌گوها روی مسائل تجاری و اقتصادی متمرکز بود. آجی دوبی، استاد دانشگاه جواهر لعل نهرو دهلی‌نو گفت: در شرایط فعلی، مسکو و دهلی‌نو باید راه‌حل‌های سیستمی پیدا کنند که به آنها امکان می‌دهد بر موانع تحریم غلبه کنند. گروه BRICS+ در حال یافتن راه‌حل‌هایی برای انجام عملیات تجاری و مالی است که دلار امریکا را دور می‌زند. این کارشناس افزود، هند در اینجا احساس فوریت خاصی دارد و تمام تلاش خود را برای حل این مشکل به کار می‌گیرد.
با وجود درخواست غرب از هند برای پیوستن به تحریم‌های ضد روسیه، روابط تجاری بین دو کشور در سال 2023 افزایش یافته و به رکورد 65 میلیارد دلار رسید و نسبت به سال 2022، 1.8 برابر شده است. روسیه چهارمین شریک تجاری بزرگ هند پس از امریکا، چین و امارات است. روسیه دومین شریک بزرگ هند از نظر حجم محصولات وارداتی (پس از چین) است. واردات نفت خام هند از روسیه در ماه ژوئن به 1.97 میلیون بشکه در روز افزایش یافته است و تقریباً 40 درصد از واردات نفت این کشور را تشکیل می‌دهد. با وجود تحریم‌های غرب علیه مسکو، هند بزرگ‌ترین خریدار نفت خام روسیه است. هند و روسیه همچنین در انواع گسترده‌ای از پلتفرم‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد، G20، بریکس و سازمان همکاری شانگهای همکاری نزدیک دارند. ریاست هند بر گروه 20 و سازمان همکاری شانگهای در سال 2023 منجر به افزایش ارتباطات بین مسکو و دهلی‌نو شده است. دو کشور به تقویت همکاری‌های دفاعی تحت توافقنامه برنامه همکاری فنی نظامی برای سال‌های 2031-2021 ادامه می‌دهند. روسیه بزرگ‌ترین تأمین‌کننده تسلیحات هند است. مودی پیش از سفر دو روزه خود به روسیه، در بیانیه‌ای رسمی از «مشارکت استراتژیک ویژه و ممتاز بین هند و روسیه» استقبال کرد.
اتحاد شرقی در راه است
سیاست‌های واشنگتن و اعضای ناتو، پکن و مسکو را به هم نزدیک‌تر کرده است. پوتین و شی جین پینگ در اجلاس اخیر شانگهای در آستانه، بر روابط چین و روسیه به عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده در زمان‌های پر هرج و مرج تأکید کردند. پوتین در این ملاقات گفت: مشارکت همه‌جانبه و همکاری راهبردی دو کشور بهترین دوران خود را در تاریخ تجربه می‌کند. رئیس‌جمهور چین هم به نوبه خود به «وضعیت آشفته بین‌المللی و محیط خارجی» اشاره کرد و گفت پکن و مسکو برنامه‌ها و ترتیباتی را برای توسعه بعدی روابط دوجانبه تنظیم کرده‌اند.
فدراسیون روسیه و جمهوری خلق چین همچنان با فشار غرب مواجه هستند. شی و پوتین در آخرین دیدار خود در پکن متعهد شدند که روابط فیمابین را عمیق‌تر کنند و در عین‌حال به سازمان‌ها و بلوک‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد، G20 و پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) ضربه‌های پنهانی نیز وارد آورند. شی و پوتین معتقدند دوران پس از جنگ سرد تحت سلطه ایالات متحده در حال فروپاشی است. در ماه مه، در جریان سفر پوتین به چین، هر دو رهبر متعهد شدند که «مشارکت راهبردی جامع» بین چین و روسیه، از جمله تقویت روابط دفاعی و نظامی را عمیق‌تر کنند.
