بیتا میرعظیمی
خبرنگار

خیزش گردوغبار در روزهای اخیر، هوای استان قم را در وضعیت بحرانی قرار داده و نفس شهروندان را از استنشاق هوای آلوده به شماره انداخته است. استانی که هوای آن در یک چهارم کل روزهای سپری شده در سال‌جاری، در وضعیت ناسالم قرار گرفته و با تبدیل 30 هزار هکتار از مساحت اراضی آن به کانون بحرانی گردوغبار، زنگ خطر تبدیل بخش زیادی از مساحت استان به بیابان را نیز به صدا درآورده است. آنگونه که رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر قم به «ایران» می‌گوید:« مادامی که حقابه رودخانه‌ها تأمین نشده و همزمان با تغییر الگوی کشت، کنترلی بر برداشت‌ها از ذخایر آب‌های زیرزمینی صورت نگیرد، وقوع گردوغبار تشدید شده و با تبدیل استان قم به کانون جدیدی از ریزگردها، استان‌های سمنان، تهران، مرکزی و حتی یزد و اصفهان نیز در معرض هجوم شوره غبار قرار خواهند گرفت.»

مدیریت حفر چاه‌های عمیق
مهندس «روح‌الله امراللهی» رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر قم به «ایران» می‌گوید: «احداث سد با تخصیص اندک حقابه و حفر چاه‌های عمیق در اطراف قم، ذخیره آب‌های زیرزمینی را طی سال‌های اخیر به حداقل رسانده و سطح خشکی این منطقه را توسعه داده است. در همین راستا به محض وزش باد، سطوح خشک از فضای رملی جابه‌جا شده و گرد وغبار حاصل از آن را در سطح استان پراکنده می‌کند.»
وی می‌افزاید: «دریاچه «حوض سلطان» دراراضی شور و نمکی واقع شده است. چندین رودخانه در سیر گردشی خود در انتهای مسیرشان این دریاچه را تغذیه می‌کنند. به دلیل پرداخت نشدن حقابه این دریاچه در سال‌های گذشته، اطراف حوض سلطان خشک و از رطوبت خالی شده است. اگرچه هم‌اکنون دریاچه حوض سلطان خشک نشده و دارای رطوبت است، اما در آینده چنانچه خشک شود، در منطقه مرکزی کشور علاوه بر گرد و غبار شاهد وقوع شوره غبار نیز خواهیم بود. بر این اساس باید نسبت به تأمین آب و رطوبت دریاچه و حقابه‌های رودخانه‌های اطراف اقدام جدی به عمل آورد. زیرا دریاچه در صورت عدم تأمین حقابه، خشک خواهد شد. در غیر این صورت علاوه بر گرد وغبار، شوره غبارهای برخاسته از استان قم، استان‌های اطراف نظیر تهران، سمنان، مرکزی و حتی اصفهان و یزد را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد.»
 
تأمین حقابه رودخانه‌ها
مهندس «روح‌الله امراللهی» با اشاره به کاهش رطوبت در محدوده فضاهای استان مرکزی تصریح می‌کند: «این پدیده باعث می‌شود دشت‌های حاصلخیز به بیابان‌های متروکه و بایر تبدیل شده و شاهد حرکت گرد وغبار حتی در فصول غیر از تابستان باشیم. اتفاقی که اخیراً در خوزستان، دشت‌های عراق و اردن رخ داده و امتدادش تا استان‌های غربی و جنوب غربی ادامه داشته است.»
وی به کنترل و مدیریت حفر چاه‌های عمیق نیز اشاره کرده و می‌گوید: «علاوه بر تأمین حقابه‌های رودخانه‌ها برای تأمین رطوبت، باید از ظرفیت منابع معدنی اطراف قم نیز به نحو صحیح استفاده کرده و بارگذاری‌ها با پتانسیل‌های معدنی، صنعتی و اکوتوریسم انجام شود. بارگذاری‌هایی که ناشی از ساخت و ساز و توانایی اقتصادی صورت گرفته و علاوه بر پوشاندن سطوح، از ایجاد گرد وغبار نیز جلوگیری می‌کند.»

تقویت کشت‌های کم آب‌بر
طبق گفته رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر قم، «یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم در مقابله با وقوع گرد وغبار درسطح استان، جایگزینی کشت‌های پرپتانسیل  کم آب‌بر با ارزش افزوده بالا، به جای کشت‌های پر آب‌بر مانند هندوانه و صیفی‌جات است. در حقیقت، علاوه بر جلوگیری از برداشت‌های بی‌ضابطه آب از چاه‌ها، باید کشت‌های کم آب بر تقویت شده و به جامعه کشاورزی آموزش‌های لازم ارائه شود. علاوه بر این، باید مباحث آبخیزداری و تقویت آبخوان‌ها را در دستور کار قرار داد تا ضمن مدیریت حجم ذخایر آب در کنار تأمین حقابه، سیر تمدنی مرکز ایران‌زمین نیز حفظ شود. باید توجه داشت که نیاکان ما با مهندسی آب و مدل‌های مختلف حفر قنات در منطقه مرکزی از دشت سمنان تا کویر لوت، بهره‌گیری از آب را کنترل کرده و این تمدن عظیم را تحویل ما داده‌اند. بنابراین ضرورت دارد تا با تلفیق آن با مدل‌های نوین، از ذخایر آب در منطقه صیانت کنیم تا شاهد ارزش افزوده‌ای همردیف با حوزه‌های نفتی در محدوده‌های کشاورزی (آب و خاک)، اکوتوریسم و منابع معدنی منطقه مرکزی باشیم. علاوه بر این، باید آمایش سرزمینی را رعایت کرده و در بحث بیابان زدایی، بازطراحی و بازمهندسی دوباره‌ای داشته باشیم».
مهندس «روح‌الله امراللهی» با اشاره به وجود بادهای آزاردهنده در سابقه تاریخی استان قم می‌گوید: «در منطقه شرقی استان، کمربند سبز توسعه و تکمیل شده تا پوششی در مواجهه با گرد وغبار باشد. اما همین کمربند سبز با توسعه سطوح بیابانی استان به چندین هزار هکتار، دیگر نمی‌تواند مانعی در مواجهه با عبور گرد وغبار ایجاد کند. البته باید این نکته را نیز تأکید کرد که اگرچه فضای سبز پیرامونی استان طی چند سال گذشته توسعه پیدا کرده، اما همین امر نیز به شکل بی‌ضابطه‌ای منابع آبی شهر را تحت‌الشعاع قرار داده است.»

نقش صنایع در آلودگی هوا
وی به نقش مؤثر صنایع در آلودگی هوای قم و کنترل برداشت‌ها از صنایع، معادن شن و ماسه و پالایش عملکرد کارخانجات ذوب فلز و قیر برای کاهش آلودگی هوا اشاره کرده و می‌گوید: «ما قصد نداریم کسی را از کار بیکار کنیم اما می‌توانیم با کمک‌های دولتی، مجوزهای بهتر را صادر کرده و با بازمهندسی و بازطراحی بهتر، عملکردهای موازی را پیش‌بینی کرده و ارزش افزوده را تقویت کنیم. باید توجه داشت که جریان گردش هوا با آلاینده‌های معدنی تشدید می‌شود؛ بر این اساس باید به جای تمرکز صنایع در اطراف قم، صنایع تبدیلی را تقویت و توسعه داده و از موقعیت استراتژیک منطقه قم برای پوشش باراندازهای استان‌های مختلف و ظرفیت‌سازی آن بهره ببریم.» رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر قم در آخر می‌افزاید: «مادامی که حقابه رودخانه‌ها تأمین نشده و همزمان با تغییر الگوی کشت، کنترلی بر برداشت‌ها از ذخایر آب‌های زیرزمینی صورت نگیرد، وقوع گرد وغبار تشدید شده و با تبدیل استان قم به کانون جدیدی از ریزگردها، استان‌های سمنان، تهران، مرکزی، یزد و اصفهان نیز در معرض هجوم شوره غبار قرار خواهند گرفت. در همین راستا ضرورت دارد تا در حوزه مهندسی آب بازمهندسی داشته و با ارائه برنامه‌ها و دستورالعمل‌های جدید، کشاورزان را نسبت به جایگزینی شیوه‌های مدرن به جای شیوه‌های سنتی‌ترغیب کنیم.»