گفتوگو ی «ایران» با مرتضی نداف، هنرمند برجسته سوخته‌نگاری
سوخته‌نگاری با دود خوردن استادان زنده مانده است
هنرهایی هستند که قلب تاریخ را می‌شکافند و آنقدر پیشرفت می‌کنند که به عمق روح بشر نفوذ می‌کنند، آنها شاید ماندگار‌ترین اثری باشند که از گذشته انسان روی زمین باقی مانده؛ هنرهایی که هر چند تا پای مرگ رفته‌اند اما هنوز در زندگی ردی کم رنگ دارند؛ مثل سوخته نگاری. سوخته نگاری یا سوخته کاری یکی از قدیمی‌ترین هنرهای جهان محسوب می‌شود. این هنر را می‌توان با استفاده از روش‌های مختلف و روی طیف وسیعی از سطوح مانند چوب، چرم، پارچه و کاغذ انجام داد. هیچ کس نمی‌داند نخستین سوخته نگار کیست؟ یا اصلاً این هنر متعلق به کدام دوران است؟ اما مهم‌ترین یافته‌های باستان شناسی، نشان می‌دهد شهر سوخته از قدیمی‌ترین خاستگاه‌های این هنر است. با استاد مرتضی نداف یکی از هنرمندان برجسته سوخته نگار ایران درباره وضعیت هنر سوخته نگاری در روزنامه ایران به گفتوگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
سوخته نگاری در تاریخ هنر ایران چه پیشینه‌ای دارد و به جا مانده از چه دوره‌ای است؟
هنر سوخته نگاری از ۴ هزار سال پیش تاکنون تحولات زیادی را پشت سر گذاشته و تکامل شگرفی داشته است. تولد و پیدایش این هنر مصادف با آغاز عصر حجر و مفرق بود؛ زمانی‌که انسان در کشفیات خود به فلز می‌رسد و تصمیم می‌گیرد تا سبک زندگی‌اش را تغییر دهد. ابتدا اشیا و ادوات کاربردی زندگی را می‌سازد و بعد از آن با گذر زمان بر حسب تغییر مکان و موقعیت زندگی مجبور به بهبود آنها برای رفع نیاز خود می‌شود.
این تکامل چطور انسان‌ها را به سمت هنر سوخته می‌برد؟
سوخته نگاری در آن عصر، با نشانه‌گذاری روی اشیای کاربردی مثل سرنیزه، تبر، تیر و کمان شروع شد. به این صورت که با داغ‌کردن فلز، علامت‌ها و نقوشی روی اجسام چوبی حک می‌شد. نقش بستن خط میخی روی استخوان پای عقاب که نمونه‌ای از آن در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود از دیگر هنرهای به جامانده از سوخته نگاری است البته همزمان با تکامل زندگی بشر این هنرهم تغییراتی داشته است.
مثلاً چه تغییراتی؟
برای مثال، مشبکی از فلز را روی تکه چوبی می‌گذاشتند و با چراغ پی‌سوز فوتکی، در آن می‌دمیدند. آتش حاصله با فوران و پرتاب سوزنی شکل، باعث سوختن سطح مشبکی فلز می‌شد. قسمت‌هایی که فلز روی چوب بوده، بافت ثابت داشته و قسمت برش خورده دیگرش می‌سوخته و پس ازاینکه کل محیط می‌سوخت، به سبک نگاتیوی، طرح مدنظر روی چوب به زیبایی پیدا می‌شد مثل نمونه‌ای روی درقدیمی در شهرکاشان، سبک تازه سوخته نگاری کهن قدمت 100ساله دارد.
چه دلایلی باعث پیدایش هنر سوخته نگاری شد؟
یکی از ضرورت‌های شاخص که باعث بوجود آمدن هنر سوخته نگاری شده است، شناسایی، تملک و معرفی حریم شخصی انسان است. اینکه هر شخصی بتواند با نشان‌گذاری اشیا، حس مالکیتش را به دیگران نشان دهد و برتری فکری‌اش را به رخ بکشد.
هنرمندان از چه ابزاری برای انجام سوخته نگاری استفاده می‌کنند؟
سوخته نگاری یعنی ایجاد نقوش سوخته در طیف‌ها و بافت‌های مختلف روی چوب با ابزار ساده‌ای مثل هویه قلمی. هویه‌های قلمی از نظر ظاهر و کاربرد تفاوت‌های زیادی دارند. برخی هویه‌های جدید نوک‌های مختلفی دارند که قابل تعویض هستند. نوع دیگر هویه‌های قلمی ساده در واتهای ۴۰، ۶۰، ۸۰ و ۱۰۰ است که جنس نوک آن برحسب کاربرد متفاوتند، بهترین جنس نوک، مس است و نوک‌های برنجی و فولادی هم روی هویه‌ها قرارمی‌گیرند. تفاوت نوک هویه‌ها اثری است که روی بافت چوب دارد.
هنرمندان تجسمی چقدر به رشته سوخته نگاری گرایش دارند؟
در این سه دهه‌ای که فعالیت حرفه‌ای در سوخته نگاری دارم، اشتیاق هنرمندان تجسمی به گرایش در این رشته بسیار خوب بوده است. سوخته نگاری با هنرهای تجسمی کاملاً آمیخته است. گرافیک و فضا‌سازی درایجاد طرح‌ها شاخصه اصلی است .هنرهایی مثل خوشنویسی، مینیاتور، نقاشی، تذهیب و تشعیر درسوخته نگاری بروز و نمود خاصی دارند. شاگردانی دارم که در این رشته به درجه استادی رسیدند، بیشتر افراد فکر می‌کنند سوخته نگاری کاری ساده است اما با وارد شدن به این رشته متوجه پیچیدگی و ظرافت خاص آن می‌شوند.
چقدر به رشته هنری در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های هنری بها داده می‌شود؟
تقاضا برای برپایی نمایشگاه برای هنر سوخته نگاری زیاد نیست، از این رو تلاش کردم تا برای هنرمندان شهرستانی و مناطق محروم در بهترین موقعیت‌های نمایشگاه، جشنواره‌های ملی با تبلیغات گسترده رسانه‌ای تدارک ببینم.
مهم‌ترین دلیل این بی‌تمایلی‌ها به نظر شما به چه مسائلی برمی گردد؟
هنرمندانی که قصد شرکت در نمایشگاه‌های دولتی دارند متحمل هزینه‌های زیادی می‌شوند و نمایشگاه‌هایشان خروجی ندارد. حتی حضور هنرمندان در غرفه‌های صنایع دستی فروش بالایی ندارد چون مردم در تشخیص کار باکیفیت دانش ندارند، رغبتی برای خرید آثار سوخته نگاری نیست.
وضعیت آموزشی این هنر در مقایسه با هنرهای دیگر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
افرادی که به دنبال آموزش حرفه‌ای و استاندارد هستند با تحقیق به مؤسسات آموزشی سوخته نگاری می‌روند، مؤسسه‌هایی که زیر نظر سازمان فنی و حرفه‌ای فعالیت دارند آموزش‌های درست و با کیفیتی ندارند، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری هم همتی برای ساماندهی آموزش سوخته نگاری در مراکز خود ندارد. گزینشی و سلیقه‌ای عمل کردن به هنرجویان تازه کار لطمه می‌زند. احیای یک هنر منسوخ و فراموش شده با دود خوردن افرادی مثل ما پا گرفته است.
تاکنون چه اقداماتی برای ساماندهی آموزش هنر سوخته نگاری انجام شده است؟
تلاش کردیم تا برای ساماندهی آموزش سوخته نگاری سامانه آموزشی در وزارت آموزش و پرورش را تقویت کنیم. همچنین، دوره‌های تخصصی آموزشی در کتاب‌های درسی دوره متوسطه کار و فناوری گنجاندیم و اخیراً هم در دانشگاه شهید رجایی تهران برای معلمان ۸ استان دوره فشرده عملی و حضوری برگزار کردیم تا دانش‌آموزان به صورت ملموس آموزش تخصصی و حرفه‌ای ببینند.
