کیوریتور بیان هنر معاصر با ارائه جدید و هنرمندانه است
سعیده احسانی‌راد
خبرنگار
نقش کیوریتور در دنیای هنر معاصر انکار‌نشدنی است. واژه کیوریتور با بی‌ینال ونیز برجسته و پررنگ‌تر از گذشته شد. به گفته مدیر هنرهای تجسمی، محوریت حضور کشورها در بی‌ینال ونیز با تمرکز روی هنرگردانی یا کیوریتور است.
تکنولوژی و نوآوری نقش مهمی در رشد کشورها دارند. رشد تکنولوژی در قرن 21 توانست تمام حوزه‌ها را درگیر تغییر و تحول کند. هنرهای تجسمی هم از این تغییرات مستثنی نبود و با پیشرفت تکنولوژی دستخوش تغییرات زیادی شد و تعاریف جدیدی پیدا کرد. یکی از واژه‌ها که این روزها در بسیاری از نمایشگاه‌ها به چشم می‌خورد، کیوریتور است؛ عنوانی که اهالی هنر با آن آشنا هستند و به عنوان یک حرفه کاملاً تخصصی آن را به رسمیت می‌شناسند. امیر عبدالحسینی، کیوریتور ارشد ایران در بی‌ینال ونیز در گفت‌و‌گو با «ایران» توضیحات بیشتری درباره این اصطلاح در هنرهای تجسمی می‌دهد و می‌گوید: نمایشگاه‌گردان ترجمه مناسبی از واژه کیوریتور نیست. این ترجمه گویای جوانب و زوایای امر نیست. کیوریتور را به صورت‌های مختلفی از جمله نمایشگاه‌گردان، هنربان، هنرگردان، دبیر هنری، سرپرست نمایش، سرپرست هنری و… ترجمه کرده‌اند ولی هیچ‌کدام از این واژه‌ها نمی‌تواند گویای رویکردها و اموری باشد که کیوریتور دنبال می‌کند.
کیوریتور شبیه کارگردان سینماست
به اعتقاد عبدالحسینی، کیوریتور در هنرهای تجسمی چیزی شبیه کارگردان در سینماست؛ مجموعه‌ای از عوامل، تخصص‌ها و هنرمندان را در کار گروهی مدیریت می‌کند تا یک روایت را از نقطه‌ای شروع و به نقطه‌ای ختم کرده و در این روایت، معنا، مفهوم و مضمون را به مخاطب یا بیننده منتقل کند. در واقع وظیفه کیوریتور در سناریو‌نویسی و روایت‌پردازی بر این امرمعطوف است که طی یک نمایش و ارائه هنرمندانه، بیننده را به مخاطب بدل و نقش او را در قالب یک مخاطب فعال در اثر هنری جاری و ساری کند. واژه کیوریتور و رفتار کیوریتینگ سال‌های سال است که در هنر معاصر استفاده می‌شود.
این مدیر هنری درباره ترجمه و کاربرد کیوریتور در ایران می‌گوید: ترجمه و تعبیر نادرستی از کیوریتور به نمایشگاه‌گردان در ایران شده و معمولاً به فردی اطلاق می‌شود که نمایشگاه برگزار کند یا در مواردی به شکل عجیب به افراد «کار جمع‌‌‌کن» که کارهای هنرمندان را می‌گیرند و در فضایی به نمایش می‌گذارند کیوریتور می‌گویند! در صورتی که همان گونه که اشاره شد، کیوریتینگ و پروژه‌های کیوریتوریال در بیان هنر معاصر یک نوع ارائه جدید هنرمندانه و قابل توجه به شمار می‌آید.
اهمیت کیوریتور در بی‌ینال ونیز
عبدالحسینی درباره اهمیت کیوریتور در بی‌ینال ونیز توضیح می‌دهد و می‌گوید: دوسالانه هنر ونیز به عنوان المپیک هنرهای تجسمی جهان فضایی است که آخرین دستاوردهای هنرهای تجسمی کشورها را به نمایش می‌گذارد و در این المپیک نمایشگاهی، بیان حرفه‌ای هنر معاصر بر سناریو و اندیشه کیوریتینگ مبتنی است. تمامی کشورها در این رویداد جهانی با انتخاب و معرفی کیوریتور به دوسالانه، در این میدان هنری حاضر شدند تا اندیشه و رویکرد هنری خود را ارائه کنند. در پاویون تمام کشورها حضور کیوریتور نقش کلیدی در ساماندهی رویداد هنری آن کشور دارد و بیان هنری هر پاویون بر اساس نقشه راه و راهبرد هنری کیوریتور طراحی و اجرا می‌شود.
سناریوی پاویون ایران در بی‌ینال ونیز
وی که کیوریتور ارشد پاویون ایران در بی‌ینال ونیز است، درباره نقشش در این رویداد هنری می‌گوید: همان‌طور که می‌دانید عنوان پاویون ایران برگرفته از بیت مشهور و درخشان سعدی است با عنوان «بنی آدم اعضای یک پیکرند» و عنوان نمایشگاه هم «والایی» است. کل سناریوی ارائه شده در پاویون ایران، شامل انتخاب موضوع، انتخاب هنرمندان و آثار، چگونگی ارائه و روایت و فرایند نمایشگاهی در فضای کیوریت و کارگردانی شده معنا پیدا می‌کند.
عبدالحسینی درباره سناریوی اصلی پاویون ایران بیشتر توضیح می‌دهد و می‌گوید: در ابتدا 5 اثر نقاشی با موضوع کودکان غزه به 5 هنرمند صاحبنام سفارش داده شد؛ آثاری که به لحاظ ابعاد و اندازه و موضوع و مفهوم یکسان و هماهنگ است و به تعبیری خط ذهنی واحدی دارد. بعد از گردآوری آثار، دکتر مصطفی گودرزی عنوان اثرش را بر مبنای شعری از محمود درویش انتخاب کرد با این عنوان که شهیدی است که شهید دیگر را حمل می‌کند. به عنوان کیوریتور ارشد بی‌ینال ونیز فکر کردم خوب است اشعار محمود درویش را به عنوان خط روایت رویداد مورد توجه قرار دهم و عناوین همه آثار بر مبنای فرازهایی از اشعار او انتخاب شود. با گفت‌وگوهایی که با هنرمندان صورت گرفت، فرازهایی از شعرهای محمود درویش به عنوان عناوین آثار انتخاب شد تا حلقه واسطه روایت آثار علاوه بر اندازه و نگاه موضوعی، از شعرهای فلسطینی محمود درویش برگرفته شود.
استیتمنتی برای مفهوم والایی
وی درباره مبنای نوشتن استیتمنت پاویون ایران می‌گوید: بعد از این مرحله توجه به سناریوی نمایشگاه مدنظر قرار گرفت که این رویداد به چه شکلی ارائه شود و بر همین مبنا استیتمنت و نگاه بیانی و روایتی برای این 5 اثر نوشته شد. پس از آماده شدن کارها، عنوان نمایشگاه والایی انتخاب و استیتمنتی برای این مفهوم نوشته شد.
وی مبنای استیتمنت را بر اساس اندیشه فلاسفه هنر و نظریه‌پردازانی مثل لیوتار بیان می‌کند که معتقدند امر والا در هنر اهمیت مضاعفی نسبت به امر زیبا دارد و هنرمند حقیقی به امر والا توجه دارد. همچنین از ظرفیت‌های هنرهای چند‌رسانه‌ای برای روایت نمایشگاهی بهره‌مند شدیم و شیوه‌هایی از هنرهای جدید شامل هنر چیدمان، هنر تعاملی و هنر ویدیو مورد نظر قرار گرفت.
تجربه دیداری با جلوه‌های شنیداری
عبدالحسینی درباره ادامه سناریو پاویون ایران می‌گوید: در کنار تجربه دیداری، از جلوه‌های شنیداری هم استفاده شد تا احساس متفاوتی به مخاطب منتقل شود. در هر بخش از نمایشگاه، موسیقی و ضرباهنگ و جلوه صوتی خاص خودش پخش می‌شود که تجربه شنیداری به کمک تجربه دیداری مخاطب می‌آید و مفهوم را به شکل مؤثرتری در ذهن مخاطب جاری می‌کند. هر اثر با شعری از محمود درویش به زبان‌های مختلف روایت می‌شود که با جلوه‌های روایی خاصی همراه است، همچنین در بخشی از نمایشگاه از ویدیو پروجکشن استفاده شده و شادی کودکان غزه میان قاب‌های خالی به نمایش درآمده و یک چیدمان از فضای تخریب و بمباران در پایین تصاویر شکل گرفته است.
گذر از آینه‌های نور در پایان نمایشگاه والایی
کیوریتور ارشد ایران در بی‌ینال ونیزدرباره پایان‌بندی پاویون ایران می‌گوید: با گذر از این فضا به تماشای 5 اثر هنرمندان می‌نشینیم. در پایین هر اثر هم چیدمانی مرتبط با فضایی نقاشی چیده شده تا فضای ملموس و عینی‌تری را منتقل کند. در نهایت بعد از عبور از این فضا وارد قسمت آینه‌های نور می‌شویم که اجرای مجددی از یکی از کارهای برگزیده شانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر را شامل می‌شود.
اثری از مریم صفایی و محمدامین اوجی که بازتاب نور و نقش در فضایی است تا هم هندسه هنر ایرانی را به نمایش بگذارد و هم فضای کهکشانی و بهشت‌گونه‌ای را تداعی کند. این فضا در همراهی با موسیقی ساخته شده توسط بابک ربوخه پایان روایت نمایشگاه است و مخاطب با گذر از آینه‌های نور بازدید از نمایشگاه والایی را پایان می‌دهد.
برش
به چه کسی کیوریتور می‌گویند؟
نمایشگاه‌گردان یا هنرگردان یا کیوریتور به انگلیسی کسی است که از طریق تخصص، اطلاعات و ذوق شخصی، اقدام به گردآوری و برگزاری نمایشگاه برای آثار هنری (عمدتاً تجسمی) می‌کند. لزوماً کیوریتور کار چند هنرمند را دور هم جمع نمی‌کند. کیوریتور می‌تواند کار یک هنرمند را به نمایش بگذارد.
تاریخچه
تاریخچه نمایشگاه‌گردانی به تکنیک‌هایی برمی‌گردد که مارسل دوشان به سال 1938 در اجرای نمایشگاه بین‌المللی سوررئالیست‌ها در پاریس به کار برد. این تکنیک‌ها ترفندهایی ساده و هوشمندانه برای تأثیر فوری، شدید و غریب بودند که دوشان به آنها به منظور ارائه آثار سوررئالیست‌ها در بیرون از موزه و فضای آکادمیک و نظام سنتی متداول احتیاج داشت؛ آثاری که بر این بیرون ماندن اصرار داشتند و هنوز هم نمایشگاه‌گردانی معاصر همین دغدغه‌ها را دارد.
ویژگی‌های یک کیوریتور
کیوریتور باید تاریخ هنر بداند، هنرمندان سرزمین خود را بشناسد و با دنیای هنر نیز تعامل داشته باشد. مهم‌ترین ویژگی او مسئولیت‌پذیری در کنار دانش و آگاهی است.
وضعیت کیوریتوری در ایران
کیوریتوری هم مانند هنر معاصر در ایران، تازه‌نفس است. در ایران رشته آکادمیک هنرگردانی نداریم، اما هستند علاقه‌مندانی به این رشته که به شکل مستقل در بالا بردن سطح دانش خود در این حیطه در تلاشند ولی با این حال جویاهای نام یک‌شبه در هنر ایران که هنر بیشتر برایشان یک بازی دم‌دستی است و زرق و برق ظاهری دنیای هنر بیشتر از خود هنر و دنیای هنر برایشان شگفت‌انگیز است هم کم نیستند. به هر شکل در این روند باید منتظر گذشت زمان بود تا با بررسی، تبادل و نقد و پژوهش در هنر معاصر تا کارنامه کیوریتورها را بررسی کرد.