تخصیص گازوئیل برای حذف بارنامه‌های جعلی
طرح اختصاص سهمیه گازوئیل براساس حرکت بین مبدا تا مقصد و منطبق با بارنامه درجایگاه‌های عرضه سوخت واقع درمسیر، ازآغازین روزهای خرداد ماه وارد مرحله اجرا شده است. طرحی مهم و درعین حال راهبردی با هدف جلوگیری از انحراف سوخت و مقابله با صدور بارنامه‌های جعلی درکشور.
در همین راستا، سامانه‌ای برای تخصیص نفت‌گاز براساس اسناد حمل برخط برای خودروهای گازوئیل‌سوز در نظر گرفته شده که پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از این سامانه روزانه تا ۵ میلیون لیتر از انحراف نفت‌گاز جلوگیری شود.
براساس مصوبه هیأت وزیران در سال ۱۳۹۴ و اصلاحیه آن در مهر ۱۴۰۲، تحویل سوخت به هر خودروی مشمول، تابع مقدار پیمایش (عملکرد) آن است. به‌گونه‌ای که مبنای محاسبات شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران به‌منظور برآورد مقدار سهمیه نفت‌گاز موردنیاز، اطلاعات دریافتی از سامانه جامع پیمایش خواهد بود.
به‌تازگی نرخ رسمی عرضه نفت‌گاز در کشور از سوی دولت ۳۰۰ تومان تعیین شده که درمقایسه با قیمت عرضه در کشورهای همسایه (مثلاً افغانستان و پاکستان) تفاوت فاحشی دارد.
این اختلاف، به‌واقع انگیزه‌های مضاعفی برای سودجویان و دلالان این شبکه غیرمجاز فراهم می‌کند.
جلیل سالاری معاون وزیرنفت گفته است که قاچاق ۱.۵ میلیارد لیتری گازوئیل به دلیل نظارت نکردن دستگاه‌ها بر مصرف سهمیه‌های سوخت بوده و مشاهدات ما نشان می‌دهد که بخش زیادی ازسهمیه سوخت این مجموعه‌ها به سمت قاچاق منحرف می‌شود و افزوده که وقتی همکاران من وضعیت فعالیت مجموعه‌های اقتصادی که سهمیه سوخت آنها توسط دستگاه‌های متولی تأیید شده را پایش می‌کنند، انحراف حدود یک و نیم میلیارد لیتری میان توزیع و مصرف را مشاهده می‌کنیم.
قیمت گازوئیل در داخل کشور ۳۰۰ و ۶۰۰ تومان بوده هر چند که این سوخت در کشورهای همسایه تا ۴۰ هزار تومان قیمت‌گذاری می‌شود.
این اختلاف قیمت، انگیزه برای قاچاق ایجاد کرده وآن را از نظر اقتصادی جذاب می‌کند.
شکی نیست که برای کنترل قاچاق باید بارنامه‌های صوری مورد توجه قرار گیرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهند که میزان مصرف گازوئیل در حوزه حمل و نقل نباید بیشتر از ۵۰ میلیون لیتر در روز باشد.
هرچند که گزارش‌ها از اختلاف حدود ۱۰ میلیون لیتری مصرف واقعی گازوئیل و توزیع آن در کشور حکایت دارد.
درهمین راستا، دولت به‌منظور اجرای تکالیف قانونی و وصول عوارض دولتی ناشی از خدمات جاده‌ای، لازم است مالکان وسایل نقلیه را ملزم به دریافت اسناد حمل کند.
ازاین‌رو برای تسریع این روند می‌توان از ابزارهای مختلفی مانند جریمه واختصاص سهمیه سوخت به موجب اسناد حمل صادرشده استفاده کرد.
شکی نیست که یکی از روش‌های مورد اقبال کسب سهمیه مازاد، ارائه عملکرد بر پایه اسناد حمل غیرواقعی است.
در سال‌های اخیر برخی شکاف‌های سیستم تخصیص سوخت، به‌طورآشکارا در مرکز توجه این سودجویان واقع شده و نهایت سوءاستفاده از این کاستی‌ها انجام می‌شود. ازطرفی، سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای نیز ناگزیر است براساس رویکردهای ساختاری خود، این اسناد حمل‌ونقل غیرواقعی را به‌عنوان عملکرد حقیقی ناوگان درنظر بگیرد وسرانجام عملکرد نامعتبر، مبنای تخصیص سوخت به ناوگان دیزلی قرار می‌گیرد.
ازاین رو ضرورت دارد چندین اقدام تکمیلی به‌موازات و در کنار یکدیگر در دستور کار دستگاه‌های ذی‌ربط قرار گیرد.
اصلی‌ترین آنها می‌تواند اتخاذ سیاست‌هایی منطبق بر واقعیت و استفاده از ابزارهای نوین و پایش مستمر و اتکا بر ابزارهای سیستمی باشد.
دستگاه‌های متکفل امرمبارزه با قاچاق فرآورده‌های نفتی، ضمن شناخت دقیق آسیب‌های یادشده، همواره همسو با بهبود سیستم‌های متأثرکننده این بخش گام برداشته و در اقدامی تکمیلی، حسب تصمیم کارگروه ملی پیمایش ناوگان گازوئیل‌سوز حمل‌ونقل بار ومسافر، طرح تخصیص سوخت مبتنی بر بارنامه برخط را برنامه‌ریزی و در حال اجرا دارند.
درکنار آن نیز هر وسیله نقلیه منطبق با اسنادحمل مربوطه باید دریک مسیر (یا حداکثر دو یا سه مسیر جایگزین) حرکت داشته باشد.
بدین ترتیب، کارت هوشمند سوخت ناوگان فقط می‌تواند درجایگاه‌هایی فعال شود که در طول مسیر (یا مسیرهای جایگزین) مشخص در بارنامه باشد.
هرچند که ضرورت دارد در اقدام تکمیلی دیگر، برنامه‌های تکلیفی این حوزه مانند طرح‌های پلاک سوم انتظامی، تجهیز ناوگان به سامانه‌های سپهتن (برون‌شهری) و سیپاد (درون‌شهری)، بازطراحی کسب‌وکار صدور اسناد حمل به کمک برخیزند و کشور را در مسیر ارائه خدمات مطلوب و تأمین سوخت واقعی و منطقی ناوگان حمل بار و مسافر یاری کنند.
نکته بسیار مهم این است که اجرای این طرح به‌هیچ‌وجه مناسبتی با کاهش سهمیه یا تغییر قیمت و نرخ ندارد و هیچ اتفاقی برای این دو مؤلفه نمی‌افتد. در کنار آن، نوسازی ناوگان فرسوده خودروهای سنگین نیز می‌تواند تأثیر شگرفی بر کاهش مصرف سوخت داشته باشد.
درحال حاضر، حجم ظرفیت پالایشی کشور روزانه ۲ میلیون و ۲۵۰ هزار بشکه بوده که به‌طور میانگین روزانه ۱۱۲ میلیون لیتر بنزین، ۱۱۱ میلیون لیتر نفت‌گاز، ۶۵ میلیون لیتر نفت کوره، ۶ هزار و ۵۰۰ تن گاز مایع و حدود ۸ تا ۹ میلیون لیتر نفت سفید و سوخت هواپیما در کشور تولید می‌شود.
واقعیت این است که بخش مهمی از مصرف گازوئیل در کشور مربوط به خودروهای سنگین و فرسوده است.
از قرارمعلوم، روزانه حدود ۶۴ میلیون لیتر گازوئیل دربخش حمل‌ونقل به‌وسیله یک میلیون خودروی سنگین مصرف می‌شود.
خودروهای سنگین درکشور درهر ۱۰۰ کیلومتر ۶۵ لیتر سوخت مصرف می‌کنند که استاندارد جهانی آن ۳۰ لیتر است.
درصورت جایگزینی با خودروهای جدید، این میزان به ۳۰ لیترکاهش می‌یابد و وارد سبد صادراتی کشورنیز خواهد شد.
اما به صورت مشخص سهم خودروهای فرسوده ازمصرف سوخت در کشور چقدر است؟
خودروهای فرسوده درروز بیش از ۶۳ میلیون لیتر سوخت مصرف می‌کنند و در صورت جایگزینی این خودروها با خودروهای استاندارد حدود ۲۷ میلیون لیتر در روز بنزین و ۹میلیون لیتر گازوئیل صرفه‌جویی خواهد شد.
طبق آمار ستاد نوسازی سازمان حمل و نقل، بیش از ۳۵ میلیون خودرو در کشور درحال تردد بوده که بیش از ۱۳ میلیون یعنی ۳۷ درصد از این خودروها فرسوده هستند.
طبق این آمار ۹۰ درصد از موتورسیکلت‌ها، ۴۸ درصد تاکسی‌ها، ۸۶ درصد مینی‌بوس‌ها، ۸۲ درصد اتوبوس‌های درون شهری و بیش از ۵۲ درصد از خودروهای برون شهری کشور فرسوده هستند.
براساس محاسبات سازمان نوسازی ناوگان حمل و نقل، خودروهای فرسوده اعم از سواری، سواری عمومی-تاکسی، کامیون و کامیونت به ترتیب روزانه، ۱۲.۵، ۲۱، ۱۵ لیتر بنزین و تجاری سنگین ۱۷۵ لیتر گازوئیل مصرف می‌کنند.
طبق اعلام شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، استاندارد مصرف خودروهای سواری برای پیمودن هر ۱۰۰ کیلومتر برابر با ۵ لیتر است.
با فرض پیمودن متوسط ۲۰۰۰۰ کیلومتر به ازای هر خودرو در سال، مصرف روزانه خودروهای استاندارد، برابر با ۲.۷ لیتر بنزین خواهد بود.
این عدد برای یک تاکسی استاندارد با درنظر گرفتن مصرف ۸ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر و پیمودن ۶۰۰۰۰ کیلومتر در سال برابر با ۱۰ لیتر در روز خواهد بود.
یک وانت استاندارد برای پیمودن ۱۰۰ کیلومتر ۱۰ لیتر بنزین مصرف می‌کند و به طور متوسط ۳۰۰۰۰ کیلومتر را در سال طی می‌کند بنابراین مصرف سوخت روزانه این خودرو برابر با ۸.۲ لیتر بنزین خواهد بود.
براساس آمار بهینه‌سازی مصرف سوخت، موتورسیکلت‌های فرسوده بیش از دو برابر یک موتورسیکلت معمولی مصرف سوخت دارند.
براساس آمار ستاد نوسازی حمل و نقل، مصرف یک موتور سیکلت فرسوده روزانه برابر با ۲ لیتر و مصرف یک موتورسیکلت ایده‌آل یک لیتر در روز است.
بنا براین گزارش، در مورد خودروهای تجاری سنگین نیز گزارش بهینه‌سازی مصرف سوخت می‌گوید دوبرابر یک خودروی تجاری سنگین مصرف سوخت دارند.
بنابراین با توجه به اعلام ستاد نوسازی حمل و نقل مبنی بر مصرف روزانه ۱۷۵ لیتری گازوئیل خودروهای تجاری سنگین فرسوده، خودروهای استاندارد نصف آن یعنی ۹۰ لیتر گازوئیل در روز می‌سوزانند. با یک حساب سرانگشتی به این نتیجه می‌رسیم که خودروهای فرسوده در روز ۴۶ میلیون لیتر بنزین و ۱۷.۵ میلیون لیتر گازوئیل را مصرف می‌کنند و در صورت جایگزینی این خودروها با خودروهای استاندارد حدود ۲۷ میلیون لیتر بنزین و ۹ میلیون لیتر در روز صرفه‌جویی گازوئیل صورت خواهد گرفت.
با در نظر گرفتن هر لیتر بنزین و گازوئیل برابر با ۷۰ سنت، سالانه بین 8 تا 9 میلیارد دلارخسارات ناشی از عدم اسقاط خودروهای فرسوده به کشوراست و سالانه ۱۳ میلیارد لیتر بنزین را می‌بلعند.