گشتی حوالی سالن کتاب‌های کودک و نوجوان در سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران
تکاپوی ناشران برای عقب نماندن از مخاطبان کم سن و سال
مریم شهبازی
خبرنگار
قهرمان‌ها و شخصیت‌هایی که از درون کتاب‌ها سربرآورده و بر در و دیوار غرفه‌ها جای گرفته بودند؛ انواع و اقسامی از بادکنک‌ها و سالن‌های پوشیده از کاغذهای رنگی، تنها بخشی از تزئیناتی بودند که نه فقط مخاطبان کم‌سن و سال، بلکه هر بیننده‌ای را به سوی خود می‌کشاندند. بخش کودک و نوجوان سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران، در حالی میزبانی خانواده‌ها و فرزندان‌شان را به عهده داشت که ناشران فعال در این عرصه، همچون سال گذشته در حیاط مصلی، زیرزمین، رواق‌های شرقی و جنوبی مصلی حضور داشتند.
تأثیر فضای مجازی بر فعالیت‌های عرصه نشر
شاید تا حدود یک دهه قبل، زمانی که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به اندازه امروز در زندگی کودکان و نوجوانان نقش‌آفرینی نمی‌کردند، کار ناشران فعال برای این گروه‌های سنی ساده‌تر بود؛ تنها در نظر گرفتن طرحی جذاب برای طراحی جلد کتاب‌ها، انتخاب تصاویر رنگارنگ و اختصاص جایی خوب در ویترین کتابفروشیها، برای جلب توجه این مخاطبان کم سن و سال کافی بود. اما حالا چندسالی است که ناشران متوجه ضرورت‌های تازه‌ای شده‌اند که رقیب سرسختی همچون فضای مجازی و تکنولوژی‌های نوین ارتباطی پیش روی آنان گذاشته است.
سالن کتاب‌های کودک و نوجوان همواره یکی از جذاب‌ترین بخش‌های برپایی نمایشگاه کتاب تهران را تشکیل می‌دهد، به خصوص در سال‌های اخیر که به سبب نفوذ روزافزون تکنولوژی‌های مدرن ارتباطی و رایانه‌ای در زندگی کودکان و نوجوانان، شاهد تکاپوی بیشتر ناشران برای جذب این گروه‌های سنی هستیم؛ البته تلاشی که از سوی ناشران شاهد هستیم اتفاق ناگزیری است، چراکه برای جا نماندن از جذابیت‌های دلفریب فضای مجازی چاره‌ای هم جز این ندارند. هرچند که هنوز برخی ناشران، چه در حوزه کتاب‌های عمومی و چه برای گروه سنی کودک و نوجوان، اهمیت هم‌سویی با برخی ضرورت‌های روز را جدی نگرفته‌اند.
فارغ از اما و اگرهایی که متوجه فعالیت ناشران در این عرصه می‌شود؛ برپایی سالن بخش کودک و نوجوان نمایشگاه کتاب تهران امسال با اتفاقات خوبی همراه شد؛ از جمله برای ناشرانی که امکان حضور مستقل در نمایشگاه این دوره را پیدا نکرده بودند، امکانی در نظر گرفته شد تا در یک غرفه تجمیعی، آثار خود را در کنار دیگر ناشرانی که چنین شرایطی داشتند عرضه کنند. به خصوص که مسئولان برگزاری این دوره از نمایشگاه پیش‌تر گفته بودند که یکی از خطوط اصلی سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، توجه ویژه به بخش کودک و نوجوان خواهد بود.
از دیگر نکات قابل توجه در چگونگی برپایی بخش کودک و نوجوان نمایشگاه کتاب تهران امسال می‌توان به چند وجهی بودن غرفه‌های مستقر در این بخش اشاره کرد؛ آنچنان که خانواده‌های مراجعه‌کننده به این سالن، در کنار مشاهده تازه‌های نشر با غرفه‌هایی روبه‌رو می‌شدند که در کنار انتشار کتاب در زمینه دیگر تولیدات فرهنگی، از جمله ساخت انیمیشن و همچنین فعالیت‌های فرهنگی نیز فعال بودند.
ویترین بیشتر برای جلب توجه کودکان
نکته دیگری که خبر آن در همین ایام رسانه‌ای شد، به وعده معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد بازمی‌گردد؛ در روزهای نخست برپایی نمایشگاه کتاب، یاسر احمدوند خطاب به ناشران و خانواده‌ها تأکید کرد که بزودی شاهد برپایی نمایشگاهی اختصاصی برای کتاب‌های گروه سنی کودک و نوجوان خواهیم بود.
در همین رابطه، محمد علی قربانی مسئول غرفه انتشارات «قصه و داستان» در نمایشگاه کتاب 1403 درباره نمایشگاهی که قرار است به‌طور اختصاصی برای کتاب‌های کودکان و نوجوانان برگزار شود به «ایران» می‌گوید: «در خلال برگزاری دوره‌های مختلف نمایشگاه کتاب تهران، از جمله همین دوره جاری که تازه به پایان رسیده، هم شاهد برپایی اختصاصی بخشی برای کتاب‌های کودک و نوجوان بودیم؛ آن‌طور نیست که ناشران کتاب‌های این گروه سنی ناچار به برپایی غرفه آثار خود در میان ناشران سالن کتاب‌های عمومی یا دیگر بخش‌های نمایشگاه کتاب باشند. اما واقعیت این است که همچنان به ویترین بیشتری برای جلب نظر خانواده‌ها به تولیدات و فعالیت‌های خود نیاز داریم.»
این نویسنده و مترجم حوزه کودک و نوجوان در بخش دیگری از گفته‌های خود به نتایج برپایی آزمون«پرلز» (برنامه بین‌المللی مطالعاتی در زمینه سواد خواندن که با هدف سنجش مهارت خواندن و نظام آموزشی کشورهای شرکت‌کننده برگزار می‌شود) اشاره کرده و تصریح می‌کند: «نتایج این آزمون گویای این بود که درک مطلب بچه‌های ما کمتر از سطح مطلوب است؛ مسأله‌ای که بهبود آن در گرو عواملی از جمله افزایش سرانه مطالعه کودکان و نوجوانان است. قرار گرفتن در رده چهل و خورده‌ای، در مقایسه با پنجاه کشور جهان برای کشوری با سابقه تمدنی و فرهنگی ما اتفاق خوشایندی نیست و برای آن باید کاری جدی کرد. به نظر من تحقق وعده‌ای که آقای احمدوند، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره‌اش صحبت کرده، راهگشا خواهد بود.»
قربانی معتقد است که برپایی دونمایشگاه برای کتاب‌های کودک و نوجوان، یکی در خلال برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه دیگری که قرار شده به طور مستقل میزبانی ناشران فعال در این زمینه را برعهده داشته باشد، تأثیر بسزایی در جلب توجه خانواده‌ها به آثار این حوزه و از سویی افزایش تقاضا خواهد داشت؛ اتفاقی که در نهایت رتبه ایران در آزمون‌های جهانی نظیر «پرلز» را نیز ارتقا خواهد بخشید. هرچند که هم‌زمانی برپایی نمایشگاه کتاب کودک و نوجوان با بخشی که به کتاب‌های عمومی و مخاطبان بزرگسال اختصاص دارد نیز اتفاقی است که به گفته اهالی کتاب از نقاط قوت برگزاری بخش‌های مختلف در کنار یکدیگر محسوب می‌شود چراکه والدین هم‌زمان با مراجعه به بخش کتاب‌های کودکان و نوجوانان، خودشان نیز فرصتی برای بازدید از تازه‌های آثار حوزه عمومی و خرید کتاب‌های مورد نظر از بخش بزرگسال را خواهند یافت.
گشت و‌گذار میان کتاب‌ها و انس و الفت با یارمهربان
از جمله تمهیداتی که امسال نیز نظیر دوره‌های قبل برای علاقه‌مندان در نظر گرفته شده بود می‌توان به امکان خرید مجازی از نمایشگاه کتاب تهران اشاره کرد؛ فرصتی که امسال سومین دوره برپایی‌اش را شاهد بودیم. با وجود نقاط قوتی که می‌توان برای این رهاورد دنیای تکنولوژی که به خدمت کتاب و اهالی‌اش شتافته برشمرد؛ این مسأله در ارتباط با مخاطبان کودک و نوجوان قدری متفاوت است. یکی از مباحثی که کارشناسان فرهنگی و آموزشی در ارتباط با مخاطبان کودک و نوجوان بر آن تأکید دارند ضرورت مراجعه خانواده‌ها به فضای حضوری نمایشگاه کتاب تهران برای مأنوس شدن هرچه بیشتر این دسته از مخاطبان است. دیدار با نویسندگان و مترجمان مجموعه‌هایی که میان مخاطبان کودک و نوجوان طرفدار بسیاری پیدا کرده‌اند یکی از اتفاقات خوبی است که تنها در بخش حضوری نمایشگاه کتاب تهران رخ می‌دهد. البته شاید بهتر باشد که بگوییم این مسأله بیش از همه در ارتباط با مخاطبان نوجوان مشهود است.
مصطفی رحماندوست، شاعر سروده مشهور «صد دانه یاقوت»، از آن دسته اهالی کتاب است که همواره به دیدار با مخاطبان خود وفادار هستند؛ او در یکی از بازدیدهای خود از سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران به همراه نوه‌های خود سری به غرفه‌های مختلف می‌زد. رحماندوست درباره اهمیت خرید حضوری مخاطبان کم سن و سال از نمایشگاه کتاب به «ایران» می‌گوید: «با وجود آن‌که معتقدم دیدار کودکان و نوجوانان از نمایشگاه کتاب سبب افزایش انس و الفت آنان با این فضای فرهنگی می‌شود اما من برای خرید حضوری والدین و فرزندان‌شان از نمایشگاه کتاب یک دلیل مهم‌تر هم قائل هستم؛ این‌که فرصتی برای دیدار با نویسنده‌ها و مترجمان آثاری که خوانده‌اند پیدا می‌کنند.»
رحماندوست معتقد است که برای فراهم کردن فرصت چنین دیدارهایی نباید فقط به فضای نمایشگاهی اکتفا کرد و بهتر است متولیان، در سال نیز با برنامه‌ریزی‌های مستمر، شرایط دیدار مخاطبان کودک و نوجوان با نویسندگان و مترجمان آثار محبوب آنان را در مراکزی نظیر کتابفروشیها فراهم کنند.
فهرست آثار منتخب، راهنمایی برای خرید خوب
فهرست‌های مختلفی، به منظور معرفی آثار شاخص ترجمه و تألیفی در عرصه کتاب‌های کودک و نوجوان منتشر می‌شود، یکی از این فهرست‌ها به جشنواره کتاب رشد تعلق دارد؛ رویدادی رقابتی که سالانه به همت آموزش و پرورش برگزار می‌شود.
محمدحسین چراغچی، مدیرعامل انتشارات مدرسه تأکید دارد که تعداد بیشتری از مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه کتاب امسال بر اساس فهرست‌هایی نظیر رشد، به دنبال خرید آثار مورد نظر خود بودند. البته او تأکید دارد که برگزارکنندگان جوایزی که فهرست آثار برگزیده برای کودکان و نوجوانان اعلام می‌کنند همچنان به همراهی بیشتری از سوی اهالی رسانه برای اطلاع‌رسانی نیاز دارند؛ با این حال او نسبت به افزایش حساسیت والدین جوان در انتخاب آثار مناسب فرزندان‌شان اظهار امیدواری کرده و تأکید دارد که به مرور شاهد اثرگذاری هرچه بیشتر نتایج فهرست آثار منتخب اعلام شده از سوی مراکز فرهنگی در بازار نشر و فروش کتاب‌ها خواهیم بود.