سازه‌های آبخیزی چگونه سیل بی‌سابقه جنوب شرق کشور را مهار کرد؟
نجات روستاهای جنوب سیستان و بلوچستان با اجرای طرح‌های آبخیزداری
شیما جهان بخش
خبرنگار
جنوب سیستان و بلوچستان از اواخر اسفند سال گذشته تا ابتدای اردیبهشت ماه درگیر سیلی کم سابقه بود که هم ویرانی آورد و هم برکت و آبادانی. بسیاری از زیر ساخت‌های عمرانی، جاده‌ها و مزارع کشاورزی و باغ‌ها ویران شد اما در کنار آن سدها سر ریز شد براساس برآوردها دغدغه تأمین آب شرب و کشاورزی در جنوب این استان پهناور حداقل برای دو سال رفع شد. در سال زراعی جاری (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۲ تا اول اردیبهشت ۱۴۰۳) باحدود ۱۲۱/۸ میلی‌متر ثبت بارش، میانگین بارش‌ها در این استان مثبت شده است. با این حال بسیاری از شهرها و روستاهای سیستان و بلوچستان بویژه در مناطق شمالی درگیر خشکسالی هستند و پرسشی که پس از هر سیل مطرح می‌شود این است که این آب کجا می‌رود و برای استفاده مطلوب از آن چه می‌توان کرد؟
در این شرایط کارشناسان منابع طبیعی اجرای طرح‌های آبخیزداری را نسخه اصلی حفظ آب و رهایی از خشکسالی در دیار نیمروز می‌دانند. نسخه‌ای که دولت سیزدهم از ابتدای آغاز به کار، برای علاج مشکل خشکسالی سیستان و بلوچستان به آن عمل کرده و در اولویت اجرای پروژه‌های کشاورزی، منابع طبیعی و روستایی قرارداده است.
آبخیزداری با پیشینه تاریخی
«عبدالله بامری»، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان در گفت‌و‌گو با «ایران» اجرای طرح‌های آبخیزداری به روش‌های سنتی را بخشی از فرهنگ دیرینه مردم این استان می‌داند و می‌گوید: در سیستان و بلوچستان با توجه به خشکسالی‌های چندین ساله و نوع بارش‌ها که تقریباً هرساله تبدیل به سیلاب‌های سنگین می‌شود اجرای روش‌های کنترل سیلاب از دیرباز تاکنون در استان در جریان بوده است. وی با تأکید براینکه اجرای این روش‌ها جزو واقعیت‌های اقلیمی استان است، می‌افزاید: در مناطق مختلف استان، مردم طرح‌های آبخیزداری را به روش‌های سنتی و بومی استحصال آب مثل هوتک‌ها، خوشاب‌ها، بند زارها و.. از سال‌های خیلی دور اجرا کرده‌اند. در واقع گذشتگان نیز ارزش بارش‌ها را می‌دانستند و تلاش داشتند در روزهای سیلابی با استفاده از این روش‌ها و پخش سیلاب، آب را به زیر زمین نفوذ دهند و میزان ذخیره سفره‌های زیرزمینی را حفظ کنند. در واقع اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان سیستان و بلوچستان یک طرح جدید نیست و به گونه‌ای جزو سبک زندگی مردم بوده است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان می‌افزاید: اجرای طرح‌های جدید و به روز آبخیزداری مطابق با استاندار‌دهای روز دنیا از ضرورت‌های استان است اما ما باید بپذیریم با هر مدلی که بر طبیعت منطقه اثر بگذاریم ممکن است شاهد برخورد خشنی از سوی طبیعت در تقابل با برنامه‌ریزی‌های انسانی باشیم. درست است که مدل‌های بومی آبخیزداری در این سال‌ها به داد مردم استان رسیده اما اجرای طرح‌های آبخیزداری هم می‌تواند این روند را تکمیل کند و جلوی خسارت‌های زیاد را بگیرد. همان‌گونه که در ادوار گذشته هم شاهد تأثیرات اجرای این طرح‌ها در استان بوده‌ایم.
مطالعات اراضی آبخیزداری سرعت گرفته است
وی می‌افزاید: از 17.5 میلیون هکتار حوزه آبخیزی که در استان وجود دارد تاکنون حدود 5 تا 5.5 میلیون هکتار آن مورد مطالعه قرار گرفته است. در این میزان اراضی مطالعه شده چیزی حدود 1.4 تا 1.5 میلیون هکتار تقریباً آماده اجرای طرح آبخیزداری شده است. اینکه می‌گویم تقریباً، بدان معنی است که نباید انتظار داشت آبخیزداری با مدل‌های فعلی در این منطقه اجرا شده باشد بلکه بسیاری از این طرح‌ها توسط مردم محلی در سنوات قبل به روش‌های سنتی انجام شده است.
این مقام مسئول در پاسخ به این سؤال که بارش‌های اخیر کنترل شده یا به هدر رفته است، توضیح می‌دهد: سازه‌هایی که ما در استان داریم اعم از سنگ و ملات، خشکه چین و... توانایی مدیریت 550 میلیون مترمکعب آب را در هر دوره بارندگی دارند. این موضوع هدر رفتن آب خیلی در شرایط علمی نمی‌گنجد زیرا آب مسیر خود را طی می‌کند و در مسیری که طبیعت برای آن تعیین کرده، حرکت می‌کند. این مقصد حتی می‌تواند زیرزمین، دریا و یا هر جای دیگری باشد. البته می‌توان با اجرای برخی طرح‌ها این آب را به مسیری که می‌خواهیم هدایت کند و در مسیر استفاده مردم قرار دهیم. در استان این موضوع بیشتر در شهرستان‌های جنوبی مانند چابهار، کنارک، نیکشهر، قصرقند، فنوج و... مصداق دارد. زیرا در این شهرستان‌ها مسیر نهایی آب دریا است و می‌توان با اجرای طرح‌های کنترلی جلوی خروج آب از استان را گرفت.
عزم مسئولان بر اجرای طرح‌های آبخیزداری
بامری با اشاره به اقدامات جدی دولت در این استان برای اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌گوید: خوشبختانه در دولت سیزدهم اعتقاد و عزم مسئولان بر اجرای طرح‌های آبخیزداری در سیستان و بلوچستان است. این خواستن و اعتقاد مسئولان باعث شده اجرای آبخیزداری به عنوان یک الگوی بین‌المللی شناخته شده که ما مدل بومی آن را سال‌هاست در کشورمان داریم، از اولویت‌های مسئولان در تمام ارگان‌ها باشد.
در این راستا مطالعات حوزه آبخیزداری که در ادوار گذشته چیزی در حدود یک تا 2 میلیون هکتار را دربرمی گرفته، در دولت سیزدهم رشد چشمگیری داشته و به 5 تا 6 میلیون هکتار برسد. درحال حاضر با این حجم از مطالعات می‌توان امید داشت در آینده‌ای نزدیک طرح‌های عظیم آبخیزداری بسیاری از مشکلات آبی منطقه را برطرف کند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان تأکید می‌کند: اگر اجرای طرح‌های آبخیزداری در این دولت در شهرستان چابهارانجام نشده بود میزان فرسایش خاکی ما در این حوزه چندین برابر شده بود. در این زمینه طرح «کنترل فرسایش خندقی» که در منطقه پیرسهراب چابهار انجام شده است از مهم‌ترین طرح‌های آبخیزداری استان بوده است. آنچه در این طرح اتفاق افتاد کنترل فرسایش خندقی بوده که جلوی نابودی کامل بسیاری از روستای منطقه را گرفته است.
جلوی نابودی 12 روستا گرفته شد
وی ادامه می‌دهد: با احداث بندخاکی عورکی به طول 10 کیلومتر درمنطقه دشتیاری شهرستان چابهار در 3 سیلاب اخیر بالغ بر 750 میلیون مترمکعب آب مدیریت شده و به نوعی از ورود رواناب‌ها به اراضی کشاورزی و روستاهای منطقه جلوگیری شده است. اگر این سازه عظیم اجرا نمی‌شد ما امروز شاهد از بین رفتن چیزی حدود 12 روستا با جمعیت 20 تا 30هزار نفر بودیم. همچنین این طرح جلوی خسارت گسترده به بسیاری از عرصه‌های کشاورزی بالاخص اراضی تحت کشت موز و سایر محصولات گرمسیری را گرفت. خسارت‌هایی که باعث می‌شد این منطقه به اراضی متروکه تبدیل شود.
بامری با بیان اینکه دولت سیزدهم موضوع آبخیزداری در سیستان و بلوچستان را به یک مطالبه عمومی تبدیل کرده است، می‌گوید: اجرای طرح‌های بزرگ نیازمند همکاری بین بخشی است از این رو بزرگ‌ترین دستاورد دولت در این استان ایجاد حساسیت در تمام ارگان‌ها و نهاد‌ها برای اجرای طرح‌های آبخیزداری بوده است. در حال حاضر بیشتر از آن‌که وزارت جهاد کشاورزی مطالبه‌گر اجرای طرح‌های آبخیزداری باشد وزارت کشور به‌طور جدی‌تر این موضوع را پیگیری می‌کند. حتی وزارت نیرو که در ادوار گذشته همراهی زیادی نداشته این بار همراه مردم سیستان و بلوچستان شده و خود نیز در اجرای سازه‌های آبخیزداری همراهی می‌کند.
