کاوش‌های باستان‌شناسان سابقه سکونت در تپه قلعه فلک‌الافلاک را به 5400 سال پیش برد. این کاوش‌ها با هدف ثبت جهانی قلعه ساسانی فلک‌الافلاک انجام گرفته است. پرونده ثبت جهانی این قلعه 1700 ساله توسط وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به یونسکو ارسال شده است.
ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک یکی از مصوبات دولت در سال 1400 بود. دولت سیزدهم طلسم 13 ساله آزادسازی و تهیه پرونده ثبت جهانی آن را شکست. به گفته عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان، با این کاوش‌ها به این نقطه رسیدیم که قبل از عصر مفرغ یعنی از دوره مس و سنگ در این تپه سکونت صورت گرفته است. بنابراین قدمت این تپه به طور یقین به حدود 5400 سال پیش بازمی‌گردد.

 سفال هایی از دوره مس
در اجرای فصل جدید کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه قلعه فلک‌الافلاک عرصه‌ای به طول 25 متر و عرض 2 متر (ابعاد 25×2 متر) مورد کاوش باستان‌شناسان قرار گرفت که بقایای سکونت انسان در چندین دوره تاریخی کشف شد.
حمزه قبادی‌زاده، سرپرست هیأت کاوش باستان‌شناسی می‌گوید: به لایه‌های مختلفی از دوره‌های متأخر اسلامی، ایلخانی، ساسانی، اشکانی، عصر آهن و دوره مفرغ که شامل معماری و سفال می‌شد و دوره‌های قدیمی‌تر از اواخر عصر مس سنگ جدید و همچنین تعدادی سفال از دوره مس سنگ میانه رسیدیم؛ آنچه قدمت سکونت بشر در این محوطه را بر اساس مطالعه سفال‌های آن به حدود 3400 سال پیش از میلاد و 5400 پیش از زمان حال می‌رساند.
پرونده قلعه فلک‌الافلاک و دره خرم‌آباد سال گذشته برای ثبت در میراث جهانی به عنوان سهمیه 2024 ایران به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد؛ یونسکو ارسال شده است. حالا با وجود دستاوردهای این کاوش‌ها، میزان قدمت این تپه شگفتی و تحسین استادان ارشد و محققان در حوزه باستان‌شناسی و میراث فرهنگی را برانگیخته است. حسن‌پور می‌گوید: این کشف‌ها موجب شده پرونده قلعه فلک‌الافلاک و دره خرم‌آباد برای ثبت جهانی به‌عنوان سهمیه 2024 ایران به یونسکو ارسال شود. به نظر می‌رسد کاوش‌های هدفمند و علمی با شناخت دقیق لایه‌های باستان‌شناسی برای پیوست تاریخی و علمی این پرونده ثبت جهانی بسیار حائزاهمیت باشد.

کاوش‌ها با هدف ثبت جهانی
اوایل فروردین‌ امسال، حسن‌پور از تلاش یک ماهه برای کاوش و شناخت لایه‌های باستان‌شناختی تپه قلعه فلک‌الافلاک گفته بود: با چند ترانشه آزمایشی و گمانه‌های موقت می‌توانیم لایه‌های مختلفی را که در این تپه وجود دارند به دست بیاوریم. این لایه‌نگاری می‌تواند به ما نشان دهد اولین ساکنانی که در این تپه سکونت کرده‌اند از چه دورانی بوده‌اند و دقیقاً سیر تحول زندگی، زیست و استقرار بشر در این تپه را تا زمانی که تبدیل به یک قلعه شده است، مشخص کند.
این کاوش‌ها با هدف ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک و پی بردن به زندگی بشر در این مکان تاریخی انجام شده است. سمانه حسن‌پور، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی لرستان می‌گوید: این مجموعه تاریخی، هم از محل توازن ملی ۲۰ میلیارد اعتبار دارد و هم اینکه از ردیف اعتباری خودش ۳۰ میلیاردی دارد که قول داده‌اند آن را هم به ما تخصیص دهند؛ اعتباری که هم برای تملک مغازه‌های طرف دیگر قلعه و هم برای ادامه کارهای ساماندهی و ان‌شاءالله تهیه برنامه‌های ثبت جهانی در نظر گرفته شده است.

آزادسازی قلعه، شرط اصلی یونسکو
آزادسازی عرصه و حریم قلعه فلک‌الافلاک یکی از مهم‌ترین پیش‌شرط‌های یونسکو برای ثبت جهانی این قلعه ساسانی بوده است.
حسن‌پور فروردین ماه سال ‌جاری با اشاره به حضور ارزیاب یونسکو برای ثبت جهانی این اثر تاریخی و دره باستانی خرم‌آباد در تابستان پیش‌رو خبر داد و گفت: یک‌هزار میلیارد ریال از محل اعتبارات سفر رئیس‌جمهور به خرم‌آباد، برای تملک و آزادسازی بخش‌های جنوبی و شمالی حریم قلعه فلک‌الافلاک اختصاص یافت و هزینه شد، ولی تملک برخی از ساختمان‌های ضلع شمالی فلک‌الافلاک باقی مانده‌ بود.
دی‌ماه سال گذشته بود که سپاه حضرت ابوالفضل(ع) در راستای رفع موانع برای ثبت جهانی شدن فلک‌الافلاک از تلاش این مجموعه برای آزادسازی و ساماندهی حریم قلعه تاریخی فلک‌الافلاک خبر داد. از دیگر تلاش‌ها برای تحقق این هدف صدور سند مالکیت قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد به ‌نام میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بود. این اثر تاریخی تا پیش از این سند نداشت که اقدامات حقوقی، انجام مراحل نهایی انتقال و صدور سند قلعه از سال ۹۷ در دستور کار قرار گرفت.
ارتش و سپاه در دو بخش این اثر تاریخی مستقر بودند که در نهایت ارتش، حریم قلعه را به ‌طور کامل رهاسازی کرد و در خصوص سپاه نیز توافق سه‌جانبه‌ای میان استانداری، سپاه و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح صورت گرفت که بر مبنای آن حریم این اثر تاریخی آزادسازی شد.
قلعه فلک‌الافلاک یکی از مهم‌ترین قلعه‌های تاریخی کشور است که در قرن چهارم هجری قمری به‌عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور بود.