یوسف حیدری
خبرنگار

حال دریاچه ارومیه این روزها خوب است. می‌توان خوشحالی مردم شهرها و روستاهای حاشیه این دریاچه را در چشمانشان دید. آرزویی که سال‌ها بود دست‌نیافتنی شده بود، اما سرانجام زندگی به این دریاچه بازگشت. از اواسط دهه 70 که این دریاچه شروع به خشک شدن کرد، کمتر کسی باور می‌کرد که 20 سال بعد از خشک شدن، این دریاچه به یکی از بحران‌های زیست محیطی ملی تبدیل شود. برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه، توسعه بی‌رویه بخش کشاورزی در اطراف دریاچه با بهره‌برداری از آب‌های این حوضه و در نهایت تشدید تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی، دست به دست هم دادند تا نفس‌های بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه به شماره بیفتد. برنامه احیای دریاچه ارومیه از دولت‌های قبل آغاز شد اما کارها با سختی جلو می‌رفت و حتی در برخی مواقع با توقف همراه شد، اما با سر کار آمدن دولت سیزدهم احیای دوباره دریاچه ارومیه به عنوان یکی از اولویت‌ها و برنامه‌های اصلی قرار گرفت و پس از بازدید رئیس‌جمهور از وضعیت دریاچه ارومیه، کارگروه احیای این دریاچه به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور و دبیری استاندار آذربایجان غربی تشکیل شد. این کارگروه طی این سال‌ها با برنامه‌ریزی و استفاده از صاحبنظران و کارهای علمی و فنی سرانجام احیای دریاچه ارومیه را کلید زد. پس از اجرای عملیات موفق سد و تونل انتقال آب به دریاچه در دولت سیزدهم و جاری‌شدن آب به‌سوی دریاچه ارومیه، به همراه عملیات رهاسازی آب سدهای حوضه و عدم آبگیری انهار زراعی در فصل غیرکشت، بخش قابل‌توجهی از پیکره دریاچه ارومیه از خشکی خارج و پر آب شد. امروز کشتی به گل نشسته در بندر شرفخانه دوباره به دل آب برگشته است و به گفته دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، حجم آب دریاچه  طبق آخرین پایش به 2 میلیارد و 390 میلیون مترمکعب رسیده که نسبت به زمان مشابه سال گذشته 480 میلیون مترمکعب و نسبت به ابتدای سال آبی جاری یک میلیارد و هفتصد و هفتاد میلیون مترمکعب بیشتر است. همچنین تأمین نیاز زیست محیطی تالاب‌های اقماری نیز به بیش از ۸۰ میلیون مترمکعب (۱۵ میلیون مترمکعب بیشتر از برنامه) محقق شده است.
احیای دریاچه ارومیه و اینکه چه اقداماتی در این زمینه انجام گرفت یکی از موضوعات مهمی است که محمدصادق معتمدیان، استاندار آذربایجان غربی و دبیر کارگروه نجات دریاچه ارومیه در گفت‌و‌گو با «ایران» تشریح می‌کند.
پروژه احیای دریاچه ارومیه از چه زمانی آغاز شد؟
احیای دریاچه ارومیه یک مسأله چندوجهی است و به واسطه اقدامات مهمی که در کارگروه احیای دریاچه ارومیه در بحث سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و نیز نظارت‌های مستمری که انجام گرفت، توانستیم شاهد روزهایی خوش برای دریاچه ارومیه و نشاط و شادمانی عمومی باشیم. مردم ایران واقفند که خشک شدن دریاچه ارومیه مربوط به یکی دو سال اخیر نیست و از اواسط دهه ۷۰ بحث خشکی آب دریاچه و پسروی آب آن مطرح بود. از همان سال‌ها هم اقداماتی برای احیای دریاچه انجام گرفت ولی برخی از اقدامات مهم که در زمینه سخت‌افزاری باید انجام می‌شد به صورت کامل انجام نگرفت و به اتمام نرسید. اتمام این کارها و پروژه‌های کلان سخت‌افزاری می‌توانست تأثیر مستقیم در بحث احیای دریاچه ارومیه داشته باشد. مانند انتقال بین‌حوضه‌ای، اتمام سدها و تصفیه‌خانه‌ها که می‌توانستند تأمین بخش مهمی از آب دریاچه را محقق سازند. در سفر دکتر رئیسی، رئیس‌جمهور محترم در سال ۱۴۰۱ به آذربایجان غربی و بازدید هوایی از وضعیت دریاچه ارومیه و همچنین طرح‌هایی که در دست اقدام بود، علاوه بر اینکه منابع مالی مورد نیاز بطور کامل تخصیص پیدا کرد، شتاب ویژه‌ای نیز در اتمام پروژه‌های مهمی چون انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه شکل گرفت.
پروژه کانی سیب به عنوان اولین مرحله از احیای دریاچه ارومیه از چه زمانی آغاز شد؟
 یکی از اولویت‌های اصلی و مصوبات سفر دکتر رئیسی، اتمام کارهای سخت‌افزاری برای احیای دریاچه ارومیه بود. در این زمینه یک کارگروه ملی با ریاست معاون اول رئیس‌جمهور تشکیل شد تا کارها با سرعت جلو برود. اتمام پروژه انتقال آب از سد کانی سیب؛ طرحی که در فاز اول ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب را به دریاچه ارومیه هدایت می‌کند، در اولویت قرار دادیم. در این طرح یک تونل به طول ۳۶ کیلومتر و یک کانال ۱۲ کیلومتری و یک رودخانه داشتیم که باید ۲۸ کیلومتر آن ساماندهی می‌شد. این تونل باید تکمیل می‌شد تا عملیات آبگیری سد و رهاسازی را انجام می‌دادیم. طرحی که قرار بود ۱۸ ماهه انجام شود به لطف تأمین اعتبار خوبی که انجام گرفت در 6 ماه با همت متخصصان و جوانان ایرانی به نتیجه رسید و اسفندماه ۱۴۰۱ اولین انتقال آب از مسیر تونل تازه‌ساخت پس از عبور از تونل ۳۶ کیلومتری و کانال ۱۲ کیلومتری و عبور از مسیر رودخانه گدار به دریاچه ارومیه وارد شد.
تکمیل فازهای تصفیه‌خانه ارومیه چقدر در احیای دریاچه نقش داشت؟
 دومین مرحله از کارهای سخت‌افزاری برای احیای دریاچه ارومیه، موضوع تصفیه‌خانه ارومیه بود. با تکمیل فازهای مختلف این تصفیه‌خانه می‌توانستیم ۵۱ میلیون مترمکعب آب تصفیه‌شده و پساب را به سمت دریاچه ارومیه انتقال دهیم. این طرح از سال ۱۳۹۷ به دلیل عدم تخصیص منابع و نبود پیمانکار متوقف شده بود. در سفر رئیس‌جمهور به ارومیه علاوه بر تخصیص اعتبار برای تکمیل تصفیه‌خانه ارومیه، اعتباری برای خط انتقال ۱۱ کیلومتری آن تخصیص داده شد تا بتوانیم بدون برداشت در مسیر آب تا جایی که زمین‌های زراعی تمام می‌شوند این آب را به سمت دریاچه ارومیه انتقال دهیم که این پروژه بزرگ در تیرماه سال گذشته به بهره‌برداری رسید.
 در طرح انتقال،  آب چه سدهایی برای احیای دریاچه ارومیه رها‌سازی شدند؟
 سد چپر‌آباد اشنویه و سامانه انتقال از سد سیلوه، کانال انتقال جلدیان، رودخانه کانی رش و رودخانه گدار منتهی به دریاچه ارومیه از دیگر طرح‌های مهم سخت‌افزاری بود. با بهره‌برداری از این سد بواسطه تأمین اعتبار مورد نیاز در سفر رئیس‌جمهور محترم که در ۱۰ کیلومتری شهرستان اشنویه قرار دارد،
علاوه رفع مشکل تأمین آب شرب شهرهای اطراف، امکان انتقال سالانه تا 95 میلیون متر مکعب آب به دریاچه ارومیه فراهم شد.
 آخرین بخش از طرح‌های بزرگ برای احیای دریاچه ارومیه، طرح کانال بادین‌آباد بود که با بهره‌برداری از آن ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب از سد سیلوه برای انتقال به دریاچه ارومیه به سد کانی سیب منتقل می‌شود. خوشبختانه تأمین اعتبار خوبی در این زمینه انجام گرفته و پیشرفت خوبی را در این کانال شاهد هستیم. با اتمام آن می‌توانیم ۱۸۰ میلیون مترمکعب آب به ۳۰۰ میلیون مترمکعب آبی که در فاز اول کانی سیب به دریاچه ارومیه منتقل می‌شود اضافه کنیم. همچنین آب از سدهای بوکان، مهاباد، ساروق و کانی سیب به سمت دریاچه ارومیه رها‌سازی شدند. رودخانه‌هایی هم که فاقد سد هستند مثل رودخانه باراندوز، رودخانه نازلو، رودخانه سیمینه رود و رودخانه گدار با نظارت‌های خوبی که انجام گرفت توانستیم بیشترین انتقال آب از این رودخانه‌ها در طول ماه‌های غیر زراعی به سمت دریاچه ارومیه انجام دهیم. امسال خوشبختانه سعی کردیم با هماهنگی با وزارت نیرو رهاسازی آب را در پایان فصل زراعی که معمولاً اواخر آذرماه است، انجام دهیم.
فرمانداران و دهیاران چه قدر در احیای دریاچه ارومیه نقش داشتند؟
اعضای ملی این کارگروه و متناظرین آنها در استان های حوضه دریاچه ارومیه و دهیاران و بخشداران و همه پای کار آمدند تا در کنار دستگاه‌های متولی؛ سازمان آب، حفاظت محیط‌زیست و جهاد کشاورزی، در فصولی که کشاورزی نیاز به آب ندارد بتوانیم از طریق رهاسازی از سدها آب را به سمت دریاچه ارومیه هدایت کنیم. چندی پیش شاهد رهاسازی آب از سدهای بوکان، مهاباد، ساروق‌، چراغ ویس و کانی سیب بودیم. رودخانه‌هایی که فاقد سد هستند مثل رودخانه باراندوز ، رودخانه نازلو ، رودخانه سیمینه رود و رودخانه گدار با نظارت های خوبی که انجام گرفت توانستیم بیشترین انتقال آب از این رودخانه ها در طول ماه های غیر زراعی به سمت دریاچه ارومیه صورت گیرد. یکی از موضوعاتی که در حوضه دریاچه ارومیه تأثیر‌گذار است الگوی کشت محصولات کشاورزی است. خوشبختانه کارهای اولیه در این زمینه شروع شده و ما در خارج از حوضه دریاچه ارومیه سرمایه‌گذارانی را از بخش خصوصی پای کار آورده‌ایم تا الگوی کشت کم آب‌بر را شروع کنند. در این زمینه معیشت مردم طبق دستور ریاست محترم جمهور خط قرمز است. با کشت محصولات کم آب‌بر تولید محصولات بیشتر می‌شود و این طرح را با حضور و پیگیری متولی اصلی آن یعنی وزارت جهاد کشاورزی در حوضه دریاچه ارومیه پیاده می‌کنیم.
یکی از برنامه‌های مهم در کنار احیای دریاچه ارومیه، رها‌سازی حقابه تالاب‌های حاشیه این دریاچه است. چه مقدار از آب این تالاب‌ها تأمین شده است؟
 در کنار بحث احیای دریاچه ارومیه با برنامه‌ریزی‌هایی که با هماهنگی سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام گرفت موضوع تخصیص آب برای تالاب‌های استان بود که در کارگروه احیای دریاچه ارومیه مصوب شد. ما در بحث احیای دریاچه ارومیه، تالاب‌های منطقه را جدا از سایر بحث‌ها نمی‌بینیم. پس از چندین سال با رهاسازی حقابه برای تالاب های اقماری پارک ملی دریاچه ارومیه هم اکنون این تالاب‌ها از وضعیت بسیار مطلوبی برخورد هستند. همچنین تالاب‌های طالقان، قوپی باباعلی ، گرده قیط، ممیند،حسنلو، کانی برازان آبگیری شدند و شاهد جریان یافتن حیات و بازگشت پرندگان به این تالاب‌ها هستیم. با رهاسازی حقابه برای تالاب‌های حاشیه پارک ملی دریاچه ارومیه هم‌اکنون این تالاب‌ها از وضعیت بسیار مطلوبی برخوردار هستند. امسال برای ۱۱ تالاب اقماری دریاچه ارومیه ۸۰ میلیون مترمکعب آب تأمین شد. این تالاب‌ها که در شهرستان‌های نقده و مهاباد قرار دارند تأمین آب شده‌اند تا محیط مناسبی برای پرندگان مهاجر فراهم شود. درباره میزان ورودی آب به دریاچه ارومیه هم بر اساس آخرین آمار بیش از  یک‌میلیارد و 770 میلیون مترمکعب وارد دریاچه ارومیه شده و وضعیت این دریاچه نسبت به سال گذشته خیلی بهتر شده است. این هم به دلیل آن است که پروژه‌های سخت‌افزاری به اتمام رسیده و نظارت‌ها هم بیشتر شده است. علاوه بر آن بارش‌های خیلی خوبی هم سال گذشته و هم امسال شاهد بودیم و ذخیره آب معدل برفی خوبی داشتیم و هر چقدر بارش خوبی داشته باشیم با کارهای سخت‌افزاری و نظارت‌های مناسب می‌توانیم در احیای دریاچه ارومیه به نتایج بهتری هم دست پیدا کنیم.
مردم محلی چقدر در احیای دریاچه ارومیه همراهی می‌کنند؟
بدون همراهی و مشارکت مردم احیای دریاچه ارومیه میسر نیست‌. لذا ضمن قدردانی از دغدغه‌مندی مردم، امیدواریم بتوانیم با مشارکت همگانی شاهد روزهای پایدار دریاچه ارومیه باشیم. اصل موضوع این است که با سفر ریاست محترم جمهور و مصوباتی که انجام شد و اعتباراتی که تخصیص داده شد توانستیم طرح‌های کلانی را که در بحث احیای دریاچه ارومیه وجود داشت و از دولت قبل شروع شده و به اتمام نرسیده بود با مشارکت مردم به پایان برسانیم و از این طریق آب را به سمت پیکره اصلی دریاچه ارومیه انتقال دهیم. یکی از کارهای کلانی که انجام گرفت، رها‌سازی بموقع آب به سوی دریاچه ارومیه و نظارت‌های مستمر بود. استفاده از ظرفیت فرمانداران، دهیاران، کشاورزان و بخشداران بسیار مهم بود و این هماهنگی‌ها باعث شد تا آب را بموقع به سمت دریاچه ارومیه رها‌سازی کنیم. کار دیگری که انجام شد، بحث نظارت‌های بیشتر و بازدید میدانی برای جلوگیری از حفر چاه‌های جدید و برداشت غیرمجاز آب بود.
همچنین تغییر الگوی کشت در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه از دیگر کارهای مهمی بود که انجام گرفته و امیدواریم با پیگیری وزارت جهاد کشاورزی این تغییر الگوی کشت را عملیاتی کنیم. همچنین با تأمین اعتباری که امسال خواهیم داشت، سایر طرح‌هایی را که داریم عملیاتی خواهیم کرد. یکی از آنها اتمام فاز دوم انتقال آب کانی سیب است و با توجه به پیشرفت‌های خوبی که انجام گرفته، امیدواریم شاهد آن باشیم که انتقال آب بیشتری به دریاچه ارومیه اتفاق بیفتد.
حرکت‌های خوبی اتفاق افتاده و دولت هم مصصم است و شخص رئیس‌جمهور و معاون اول محترم و استانداران حوضه دریاچه و وزرای نیرو و جهاد کشاورزی همه پای کار هستند.‌
بعد از سفر ریاست جمهوری به ارومیه تلاش کردیم هر سه ماه یک‌بار، یک خبر خوب در حوضه احیای دریاچه ارومیه به صورت مستند به مردم ارائه کنیم و نشان دهیم که وضعیت در حال حاضر خیلی بهتر شده است و با توجه به پیش‌بینی بارش‌های خوبی که در اردیبهشت‌ماه خواهیم داشت، رها‌سازی آب به سوی دریاچه ارومیه ادامه‌دار خواهد بود.

دیدگاه

سعید شهند
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی

با تلاش شبانه‌روزی و جهادی اعضای کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در سه سال گذشته، پروژه‌های سخت‌افزاری مصوب کارگروه ملی به اتمام رسید و به این ترتیب تمامی پروژه‌ها و مصوبات ستاد احیای دریاچه‌ارومیه که تا قبل از دولت سیزدهم نیمه‌تمام مانده بودند تکمیل و به بهره‌برداری رسیدند. اکنون نیز در بخش و رویکرد جدید ستاد احیای دریاچه‌ارومیه، برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی مدنظر است. سیاست رویکرد جدید ستاد احیای دریاچه‌ارومیه جلب مشارکت‌های مردمی، کار فرهنگی و اجتماعی برای همراه کردن بیشتر مردم و افزایش حساسیت‌ها به موضوع محیط‌زیست و اقناع‌سازی مردم بخصوص بهره‌برداران کشاورزی در حوزه دریاچه‌ارومیه است.
امسال با تدبیر دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، کارگروه فرهنگی و اجتماعی ستاد احیا تشکیل شد. در همین راستا و پیگیری امورات فرهنگی و اجتماعی، جشنواره فرهنگی ورزشی دریاچه ارومیه مصوب شد که هدف از آن، توجه به مباحث فرهنگسازی در زمینه محیط‌زیست و حیات‌وحش و پارک ملی دریاچه ارومیه بود. محیط‌زیست مسأله حاکمیتی است و در این زمینه دولت سیزدهم ابتکار عملی را درخصوص راهبری ستاد ملی نجات دریاچه‌ارومیه انجام داد و آن، استفاده از مسئولین استانی برای راهبری این موضوع بود که در بطن استان و بین مردم حضور دارند و از نزدیک مشکلات و موضوعات را لمس می‌کنند تا مسئولانی که در پایتخت هستند و گزارش‌ها را رصد می‌کنند و اقدام شایسته‌ای بود که نتایج آن را مشاهده و لمس می‌کنیم. وضعیت حیات‌وحش حاکم در جزایر کبودان، استیل، اشک، آرزو، بالغ‌بر 1500 رأس قوچ و میش ارمنی است که در بهترین شرایط خودشان زیست می‌کنند. در راستای اجرای برنامه عمل ملی حفاظت از گونه در معرض خطر انقراض گوزن زرد ایرانی و گونه شاخص پارک‌ملی دریاچه ارومیه در سایت رشکان با تولد دو گوساله در سایت رشکان اکنون به 13 رأس گوزن و در جزیره کبودان حدود 30 رأس افزایش پیدا کرده است.
با توجه به قانون هوای پاک و ماده 25 قانون براساس ترسالی، خشکسالی و نرمال، سازمان آب منطقه مکلف به رهاسازی حقابه است. این رهاسازی صورت‌گرفت و اکنون وضعیت دریاچه ارومیه در سطح تراز 65 سانتی‌متر نسبت به اول مهر و اول سال آبی اضافه شده و نسبت به مشابه سال گذشته 12 سانتی‌متر سطح تراز دریاچه ارومیه افزایش داشته است. در حال حاضر سطح تراز دریاچه، هزار و 270 ممیز 47 سانتی‌متر (1270.47) است. وسعت دریاچه ارومیه هزار و 75 کیلومتر مربع نسبت به مهرماه 1402 و 238 کیلومتر مربع نسبت به مشابه سال گذشته افزایش داشته است. هم‌اکنون دو میلیارد و 180 میلیون مترمکعب آب در دریاچه ارومیه موجود است که یک میلیارد و 560 میلیون مترمکعب نسبت به مهرماه سال گذشته و 35 میلیون مترمکعب نسبت به مشابه سال گذشته شاهد افزایش حجم آب دریاچه‌ارومیه هستیم و این روند در حال ادامه پیدا کردن است. از مبادی ورودی دریاچه ارومیه حقابه رهاسازی شده و وارد دریاچه می‌شود و شاهد افزایش روزانه سطح تراز وسعت و حجم آب دریاچه ارومیه هستیم. میزبان هزاران بال قطعه پرنده مهاجر آبزی و کنارآبزی هستیم که مناظر زیبایی ایجاد کرده است. فلامینگوها لانه‌سازی و جوجه‌آوری داشته‌اند. اردک سانان و غازسانان، پرندگان آبزی و کنارآبزی در شرایط بسیارخوبی زیست می‌کنند و مشکل خاصی نداریم. جمعیت زیاد و شاخص است.