تبیین ابعاد جامعه‌شناختی حفظ نظام در اندیشه امام(ره)
علی‌الله سلیمی
نویسنده
و منتقد ادبی
حفظ نظام اسلامی از جمله موضوعات مهم و کلیدی در حکومت اسلامی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و طبعاً بخش مهمی از آن از تفکر و اندیشه بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی در ایران، حضرت امام خمینی(ره) سرچشمه می‌گیرد.
در این خصوص، اخیراً کتاب «حفظ نظام در اندیشه و رفتار بنیانگذار» تألیف محمدعلی جودکی و مریم لطیفی از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده که اثر قابل توجهی است. در مقدمه کتاب، یادآوری می‌شود که واژه «نظام» در فقه اسلامی در سه معنای نظام کلان اجتماعی، اساس اسلام و حکومت به کار رفته است و مسأله حفظ نظام، در هر یک از این معانی به‌عنوان یکی از کانون‌های توجه فقها در تبیین مسائل فقهی و فتوا، مطرح بوده که گاهی، از باب ضرورت یعنی ضرورت حفظ نظام به‌عنوان حدوث یک عنوان ثانوی، منجر به صدور حکم ثانوی و ولایی شده و گاهی نیز علت و دلیل حکم شرعی و مستند احکام اولیه قرار گرفته است. علاوه بر تأکیدات فقه اسلامی بر مسأله حفظ نظام، عقل هم بر ضرورت آن اذعان دارد و سیره عقلا در طول تاریخ بر آن استقرار و استمرار یافته است.
البته در جامعه دینی حکومت باید بر اساس موازین دینی و اسلامی باشد، لذا از آن به حکومت دینی و در ساختار فعلی به جمهوری اسلامی تعبیر می‌کنیم. کتاب حاضر تأکید دارد که امام خمینی(ره) از جمله اندیشمندان جهان اسلام است که به این موضوع بسیار مهم توجه کرده و با نظر به هر سه جنبه حفظ نظام، برای پاسداشت آن، مؤلفه‌های اجتماعی را در بیانات و دیدگاه‌های خود مطرح کرده‌اند به گونه‌ای که از طریق توجه و اتکا به این مؤلفه‌ها، جامعه می‌تواند در راستای حفظ نظام گام بردارد. فصل اول با عنوان «چهارچوب نظری» به مفهوم حفظ نظام در فقه شیعه، مفهوم‌شناسی حفظ نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)، نظریه سرمایه اجتماعی، عناصر و مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی پرداخته و در ادامه، موضوعاتی مانند جامعه مدنی، نظریه کنش متقابل نمادین، مفاهیم مهم نظریه، اصول و مبانی نظریه کنش متقابل نمادین، نهاد اجتماعی و مدل تحلیلی پژوهش برای تکمیل مباحث این فصل ارائه شده است.
فصل دوم، «سرمایه اجتماعی و حفظ نظام» هم شامل سه مبحث؛ شاخص‌های اعتماد اجتماعی از منظر امام خمینی، شاخص‌های انسجام اجتماعی از منظر امام خمینی و شاخص‌های مشارکت اجتماعی از منظر امام خمینی است که به تفصیل در مورد مباحث فوق شرح داده می‌شود. همچنین در فصل سوم کتاب با عنوان «نقش مردم در حفظ نظام»، به پنج مبحث مهم؛ توجه به نقش مردم در حکومت، تأمین آسایش و رفاه زندگی مردم، تأمین آزادی مردم، اجرای عدالت اجتماعی و رفع نابرابری‌ها و محرومیت‌زدایی و پشتیبانی از حقوق شخصی(فردی) و اجتماعی شهروندان اشاره شده است.
فصل چهارم کتاب «حفظ نظام در اندیشه و رفتار بنیانگذار» با عنوان «نقش نهادهای اجتماعی در حفظ نظام» هم پنج بخش با عناوین «خانواده»، «آموزش و پرورش»، «دین»، «حکومت» و «اقتصاد» دارد که مؤلفان اثر به تفصیل در مورد موضوعات یادشده توضیح داده و مفاهیم مورد نظر را بررسی و تجزیه و تحلیل کرده‌اند.
اما در فصل پنجم با عنوان«ارتباط متقابل افراد و حفظ نظام» به وظایف و مسئولیت‌های قشرهای مختلف جامعه در حفظ نظام، از جمله استادان(حوزه و دانشگاه)، علما و روحانیون، معلمان، دانش‌آموزان و دانشجویان، نویسندگان، حقوقدانان و حکام شرع(قضات)، پزشکان و پرستاران، کارمندان، کارگران، نظامیان، بازاریان، کشاورزان، عشایر و ورزشکاران پرداخته شده و در ادامه، از شیوه‌های حفظ نظام توسط اقشار اجتماعی، حفظ نظم جامعه و پرهیز از هرج ومرج، پایبندی به احکام اسلامی و حفظ اساس اسلام، مشارکت فعال در دفاع از کشور و تلاش برای حفظ حکومت جمهوری اسلامی سخن به میان آمده است. سرانجام در فصل ششم و پایانی کتاب به موضوع «آسیب‌های اجتماعی و حفظ نظام» پرداخته شده و در خصوص مباحثی همچون بی‌اعتمادی مردم به یکدیگر و حکومت، تفرقه و اختلاف میان مردم و حکومت، عدم مشارکت مردم در امور کشور، نارضایتی مردم از حکومت، ناکارآمدی نهادهای اجتماعی و نبود تعامل سازنده مردم با یکدیگر مطالبی بیان شده است.
