راضیه خوئینی
خبرنگار

پرواز پرندگان مهاجر بر فراز آب‌های دریاچه ارومیه نوید دوباره جان گرفتن آن را می‌دهد. نور امید و حیات باز هم به این منطقه بازگشت. دریاچه‌ای که پیش‌تر احتمال مرگش همه را غمگین کرده بود، حالا با رنگ زیبای ارغوانی خود به میلیون‌ها انسان، گیاه و پرنده جان دوباره خواهد داد. لبخند رضایت و حس نشاط در چهره گردشگران دوباره موج می‌زند. صدای هیاهوی مسافرانی که از طراوت نسیم ساحلی به وجد آمده‌اند، دوباره ساحل بزرگترین دریاچه ایران را پر کرده است. این روزها فیلم‌های فراوانی از انبوه جمعیت در ساحل این دریاچه روی شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود. آب علاوه بر حیات‌بخشی از نظر دانشمندان مایه شادمانی است. بنابراین، احیای بزرگ‌ترین دریاچه شور خاورمیانه آن هم در زمانی که همه از آن قطع امید کردند، قطعاً اثرات مضاعفی بر نشاط ایرانیان به دنبال خواهد داشت.
حالا بارش‌های خوب امسال هم به کمک دریاچه ارومیه آمده؛ به طوری که، آمارهای اعلامی نشان می‌دهد اکنون وسعت دریاچه ارومیه حدود ۱۳۰۰ کیلومتر مربع است که ۱۷۰ کیلومترمربع نسبت به مدت مشابه پارسال افزایش یافته است و ۶۸۶ کیلومتر مربع نسبت به ابتدای سال آبی ۱۴۰۲ بیشتر شده است. آنقدر که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با ابراز رضایت از فراهم آمدن شرایط مناسب برای تفریح مردم می‌گوید: در دریاچه ارومیه اکنون یک میلیارد و ۷۷۰ میلیون متر مکعب آب وجود دارد. البته، اجرای طرح‌های انتقال آب هم تأثیر بسزایی داشت. با اتمام فاز دوم طرح انتقال کانی سیب سالانه ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب با احتساب ۹ رودخانه به حوزه آبریز دریاچه ارومیه رهاسازی می‌شود که این طرح نیز تا سه ماه آینده به پایان خواهد رسید.
به گفته علی سلاجقه، وضعیت فعلی تالاب‌های ۱۱ گانه اقماری و شرایط زیستمندان دریاچه ارومیه مناسب است. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، درباره رهاسازی آب سدها به سوی دریاچه ارومیه، می‌گوید: اولین سالی است که وزارت نیرو در حقابه دریاچه ارومیه به‌خوبی ورود پیدا کرد. قرار است هر سدی که وضعیت مناسبی داشته باشد با توجه به جدول وزارت نیرو، حقابه دریاچه را تأمین کند. هرچند که با گرم‌تر شدن هوا تبخیر آب هم افزایش می‌یابد.
 
افزایش 6 سانتیمتری تراز دریاچه ارومیه
این روزها تراز دریاچه ارومیه به یک هزار و ٢٧٠ متر و ٣٣ سانتیمتر رسیده که نسبت به زمان مشابه سال گذشته ۶ سانتیمتر بالاتر و در مقایسه با ابتدای مهرماه 1402، ۵۱ سانتیمتر بالاتر آمده است. مهرنگ دوستی رضایی، مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌ غربی، میزان افزایش تراز فعلی حجم این دریاچه را در مقایسه با ابتدای سال آبی، یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب و نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۷۰ میلیون مترمکعب اعلام می‌کند.
 
آغاز احیای کامل دریاچه ارومیه در فاز دوم
در سال گذشته نزدیک به 3 هزار میلیارد تومان تنها برای تکمیل طرح‌های سخت‌افزاری این دریاچه در حوزه وزارت نیرو تخصیص داده شده بود. محمدصادق معتمدیان، دبیر کارگروه ملی احیای دریاچه ارومیه با ابراز امیدواری برای رسیدن به یک مرحله تثبیت، می‌گوید: در شرایطی که بتوانیم ۶ میلیارد مترمکعب حجم آب دریاچه را داشته باشیم به یک مرحله تثبیت می‌رسیم. فاز دوم، آغاز احیای کامل دریاچه ارومیه است که به عنوان برنامه‌های مدون کارگروه ملی نجات دریاچه دنبال می‌شود.
 
نجات جان میلیون‌ها نفر با احیای دریاچه ارومیه
تراز آب دریاچه ارومیه طی دهه‌های اخیر، به کمترین میزان رسیده بود و این موضوع، زنگ هشدار را برای متولیان امر به صدا درآورد. به گفته محمدرضا علی اشرفی، خشکی کامل این دریاچه جان میلیون‌ها انسان در شمال‌غرب و حتی مرکز کشور را به خطر می‌انداخت. اما اکنون بارش‌های ماه‌های اخیر و انتقال آب از سدهای مختلف، افزایش تراز آبی دریاچه و افزایش امیدها برای احیای دریاچه را رقم زده است. هرچند که هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی وجود دارد.
 
انتقال آب از سدهای اطراف دریاچه
انتقال آب از رودخانه کانی سیب به دریاچه ارومیه از مهم‌ترین اقدامات دولت برای افزایش تراز آبی دریاچه ارومیه است. احمد قندهاری، مسئول حوضه آبریز دریاچه ارومیه در این باره اینطور توضیح می‌دهد: حجم رهاسازی آب سدهای اطراف دریاچه ارومیه، در مجموع بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب بود. پیگیر رهاسازی آب سدهای اطراف دریاچه و تداوم این روند هستیم.
دریاچه ارومیه نسبت به سال‌های اخیر، بدترین شرایط را در سال ۱۴۰۱ تجربه کرد. قندهاری می‌افزاید: به دلیل سه سال خشکسالی متوالی در حوضه آبریز دریاچه، یکی از خشک‌ترین بازه‌ها را شاهد بودیم که امسال با روند مناسب بارش‌ها انتظار می‌رود روند آبگیری دریاچه بهبود نسبی پیدا کند. ورودی آب سدها به بستر دریاچه ارومیه در سال‌جاری 26درصد افزایش یافت. با توجه به پر بودن 50 درصد سدهای اطراف دریاچه ارومیه نسبت به سال‌های قبل، رهاسازی آب سدها به بستر دریاچه ۱۹ درصد افزایش یافته است.
 
کشاورزی و سدسازی عامل اصلی مرگ دریاچه ارومیه
بسیاری از کارشناسان آب معتقدند که تنها انتقال آب از سدها و رودهای پرآب برای نجات ارومیه کافی نیست و باید دلایل مرگ دریاچه به طور ریشه‌ای شناسایی شود و از بین برود چراکه احیا در کنار مرگ تدریجی بی‌فایده است. درواقع بخش کشاورزی بزرگترین بخش مصرف‌کننده آب آذربایجان شرقی و متهم اصلی خشک شدن این دریاچه است. دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه می‌گوید: ۹۱ درصد از آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. برخی هم معتقدند سدسازی بی رویّه در کشور از مهم‌ترین دلایل خشکی ارومیه به شمار می‌آید زیرا برخی از این سدسازها در راستای منافع خود پروژه تعریف می‌کنند. به گفته علی عبدالهی، کارشناس حوزه آب، برخی افراد در حالی به فکر انتقال آب از عمان به کویر هستند که تنها با بخشی از هزینه آن، می‌توان همان طرح را با تکیه بر روش‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری از محل هدررفت آب باران تأمین کرد. راهکاری که از مخاطراتی مانند فرونشست زمین پیشگیری می‌کند. این کارشناس آب، انتقال آب از رود ارس را که در حال اجراست و از دریاچه وان ترکیه که در مرحله توجیه است، به سود افراد منفعت‌طلب می‌داند.
 
چاه‌های غیرمجاز و کمربند سبز اطراف دریاچه
۱۰هزار حلقه چاه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حوزه استحفاظی آذربایجان شرقی وجود دارد. پیش‌تر علی سلاجقه در این باره هشدار داده و بر لزوم حذف چاه‌های غیرمجاز و حذف کشت گونه‌های آب تأکید کرده بود.
 یوسف غفارزاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی در این زمینه می‌گوید: مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز ضروری است. این موضوع اهتمام جدی نهادها، دستگاه‌های مختلف اجرایی و نظارتی را می‌طلبد. این در حالی است که از سال ۱۳۹۴ تاکنون 8 هزار و ۶۵۲ حلقه چاه با هماهنگی دادستانی مرکز استان و نیروی انتظامی مسدود شده است.
غفارزاده معتقد است چاه‌های مسدود شده تنها 46 درصد از کل چاه‌های حفر شده را شامل می‌شود. بنابراین لازم است برنامه‌ریزی‌های لازم برای انسداد ۲ هزار حلقه چاه به صورت سالانه در این منطقه فراهم شود.