سعید فلاح فر

پژوهشگر هنر

معنی تزئینات معماری یا به اصطلاح دقیق‌تر«تزئینات وابسته به معماری» در شیوه‌های اخیر معماری به کلی دگرگون شده است. در تاریخ معماری؛ تزئینات بخشی از ایده معمارانه محسوب می‌شد و کلیات و جزئیات آن را مختص به بنا طراحی و اجرا می‌کردند.
 حجاری نقوش اسطوره‌ای هخامنشی را در تخت جمشید به خاطر بیاورید. یا حتی پیش از آن، تزئینات معماری دوران ایلامی‌ها را که هر تزئینی به طور اختصاصی برای فضای موردنظر ساخته شده‌اند. این ویژگی همچنان در دوره‌های مختلف معماری جاری و ساری مانده است. گچبری‌ها، کاشیکاری‌ها، آیینه‌کاری‌ها و... حتی نقاشی‌ها هم روی بنا و متصل به آن است. دو لایه تزئینی معماری در گنبد سلطانیه حکایت جالبی از یگانگی معماری و هنرهای تزئینی است.اتصال تزئینات و ساختمان فراتر از یک اتصال ساده کالبدی است بلکه به لحاظ کارکردی و ماهیتی نیز این اتصال وجود دارد. در طرح‌اندازی معماری، عناصر فضاپردازی و تناسبات موضوعی و زیبایی شناختی مورد توجه هنرمند قرار می‌گرفت و تجارب و خواست معمار به وحدت و پیوستگی اجزا منجر می‌شد. گاهی حتی این تزئینات‌ـ مثل مقرنس‌ها، کاربندی‌ها، یزدی بندی‌ها و... ـ عملکردهای سازه‌ای و ساختمانی هم دارند و از این جهت به شکل بنیادی و ذاتی با معماری و بنا پیوستگی دارد.
همان‌طور که قصرها و کاخ‌ها تزئینات معماری منحصر به فردی داشتند، حمام‌های عمومی شهر هم به شکل خاصی تزئین می‌شدند. کاخ چهلستون در اصفهان با نقاشی هایش شناخته می‌شود. این نقاشی‌ها با موضوع بزم‌های شاهانه، مناسبات حکومتی و... دقیقاً منطبق با کارکردهای بنا مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در حالی که سردر حمام گنجعلی خان نقوش حیوانی دارد یا در بعضی از حمام‌ها هم از نقش جانوران خیالی و اسطوره‌ای استفاده می‌شد. آهک‌بری‌ها در فضای مرطوب داخل حمام‌ها هم براساس خواص مصالح انتخاب می‌شدند. اماکن مذهبی یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نمونه‌های تزئینات معماری را عرضه می‌کنند. در تزئین مساجد اسلامی، اسلیمی‌ها و خطوط زیبای کتیبه‌ها مبین باورهای دینی است که بر پایه کاشی و متناسب با کیفیات ساختمانی و شهری ساخته شده‌اند. کلیسای وانک نمونه درخشان دیگری است که سطوح داخلی آن با نقاشی‌ها و روایات تصویری و مذهبی مسیحیت پوشیده شده است. به نظر می‌رسد این شیوه‌های نقاشی دیواری را باید در مرتبه‌ای بالاتر از یک عنصر زینتی ظاهری فرض و تفسیر کرد.خانه‌های تاریخی نمونه‌های عالی تزئینات وابسته به معماری هستند که در اغلب موارد تمام سطوح با انواع نقاشی‌های دیواری و آیینه‌کاری‌های ظریف و پرکار پوشیده شده‌اند که با روحیات و سلایق صاحب خانه و ساکنان هماهنگ بودند.  بدیهی است چنین مواجهه‌ای با تزئینات معماری خانه تنها درصورتی میسر خواهد شد که موضوع مالکیت و سکونت دائمی متقن باشد. تزئینات خانه‌ها به خاطر غلبه حداکثری شخصیت فردی کاربر می‌تواند مرجع قیاس در موضوع «رویکردهای تزئینی در معماری» باشد.آنچه در معماری خانه‌های امروزی اتفاق می‌افتد، کاملاً با روند تاریخی آن تفاوت دارد. در واقع بخش اعظم تزئینات معماری در خانه‌های امروزی به ساختمان الحاق و آویزان شده‌اند.  تابلوهای نقاشی که به شکل موقت به دیوار نصب می‌شوند و اسباب و احجامی که در جاهای قابل تغییر چیده می‌شوند. این خانه‌ها نه تنها برای مدت طولانی مالکیت و ساکنان ثابتی ندارد، بلکه در همان دوره‌های کوتاه هم با تنوع طلبی، سلیقه و الگوهای متفاوت، دائماً تغییر می‌کنند و خبری از آن «وحدت هنرهای تزئینی و معماری» به چشم نمی‌آید.
در نتیجه معانی «هنر»، «اثر هنری»، «هنر کاربردی»، «هنرمند»، «مکان هنری»، «مخاطب هنر» و... در چنین شرایطی دچار استحاله می‌شود.