یاسمن صادق شیرازی
خبرنگار

فلامینگوها به دریاچه ارومیه نرسیدند. تک درنای سیبری هم امسال به تالاب فریدونکنار زیستگاه زمستانه‌اش نیامد و رویا، درنای بلژیکی را در بی‌خبری گذاشت تا این سؤال مطرح شود که علت فرود نیامدن برخی از پرندگان مهاجر به ایران چیست؟ کارشناسان محیط زیست می‌گویند: تغییر اقلیم و خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها از عوامل اصلی این موضوع هستند. هرچند آمار پرندگان مهاجر در سال‌جاری هنوز اعلام نشده اما حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید که ایران همه ساله پذیرای میلیون‌ها پرنده مهاجر و زیستگاه بیش از ۱.۸ میلیون فرد از ۱۶۶ گونه از پرندگان آبزی است. این مقام مسئول، اگرچه آماری از کاهش پرندگان مهاجر در امسال ارائه نمی‌کند اما احیای تالاب‌های در معرض تهدید را برای زیست پرندگان مهاجر ضروری می‌داند چراکه در سال‌های اخیر نوسان تراز آبی تالاب‌ها به دلیل کاهش منابع آبی و عدم تأمین حقابه، پسروی آب دریای خزر و شکار و صید موجب کاهش ارزش زیستگاهی بسیاری از تالاب‌ها و پهنه‌های آبی کشور شده است.
موضوعی که اسماعیل کهرم استاد دانشگاه نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» آن را تأیید می‌کند و می‌گوید: «جمعیت ایران طی 40 سال اخیر از 35 میلیون نفر به بیش از 80 میلیون نفر رسیده است اما آیا منابع آبی ما افزایش پیدا کرده است؟ پاسخ این سؤال مسلماً منفی است. بنابراین، هر انسان یا هر موجود زنده در شرایط کنونی سهم کمتری از آب دارد و برای همین نیاز به صرفه‌جویی داریم. البته این موضوع تنها به ایران محدود نمی‌شود و در جهان هم این وضعیت صدق می‌کند.»
 او چنین استدلال می‌کند: وقتی که از آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا (JPL) سؤال شد که از میان میلیون‌ها کهکشان کدام یک را انتخاب می‌کند؟ پاسخ داد سیاره‌ای که دارای آب مایع باشد؛ زیرا امکان زیست تنها در سیاراتی که آب مایع دارند، وجود دارد.  همان‌طور که در قرآن کریم آمده، «وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ کلَّ شَی ءٍ.» یعنی هرچیز زنده را از آب آفریدیم. بنابراین نقش مهم آب در حیات در منابع دینی و علمی به اثبات رسیده و بدون آب امکان حیات هیچ موجود زنده‌ای امکان پذیر نیست.

خشکی تالاب‌ها و منابع آبی
علت اصلی تلف شدن پرندگان مهاجر
کهرم علت کاهش و تلف شدن پرندگان مهاجر را خشکی تالاب‌های کشور می‌داند و در این باره توضیح می‌دهد: این پرندگان تا حدود دو سال با پدر و مادر خود زندگی می‌کنند و بعد تنها می‌شوند. آنها در این زمان نیاز به راهنما ندارند و همان راهی را که پدر و مادرشان به آنها یاد داده‌اند ادامه می‌دهند. برای مثال، به تالاب گاوخونی می‌رسند که خشک شده است. درنهایت تا 20 کیلومتر دیگر به دنبال آب می‌گردند و اگر نتوانند خود را سیراب کنند تلف می‌شوند.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: یک پرنده مهاجر چیزی حدود 800 تا 900 کیلومتر بال زده تا به یک تالاب برسد. بنابراین، بال زدن‌های مفرط باعث شده تا انرژی او که مانند سوخت یک هواپیما برای پرواز ضروری است تمام شود. او از خشکی گاوخونی اطلاعی ندارد و بعد از اینکه به آن می‌رسد تلف می‌شود.
کهرم هشدار می‌دهد که در صورت تداوم این روند بتدریج نسل پرندگان مهاجر منقرض خواهد شد. اگر این چرخه ادامه پیدا کند نسل پرندگانی که این تالاب‌ها را می‌شناسند به مرور کمتر و کمتر خواهد شد و نهایتاً همگی از بین خواهند رفت.

حیات طیف وسیعی از پرندگان وابسته به آب است
علیرضا هاشمی، پرنده شناس در گفت‌و‌گو با «ایران» تأکید می‌کند که برخلاف تصور دیگران، تنها زندگی پرندگان مهاجر به آب وابسته نیست بلکه کمبود منابع آبی طیف وسیعی از پرندگان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. پرندگان خشک‌زی، آبزی و کنار آبزی به کم آبی بسیار حساس هستند. شاید بتوان گفت که این حساسیت بیشتر از پستانداران است. دلیل این موضوع هم فیزیولوژی خاص بدن پرندگان مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: در کشورهای اروپایی که میزان رطوبت هوا بالاست هم ظرف‌های آب برای پرندگان در سطح شهرها وجود دارد. درباره تالاب‌ها البته وضعیت کمی متفاوت است. تالاب‌ها زیستگاه اصلی تعداد زیادی از پرندگان طی هزاران سال بوده‌اند، بنابراین، آنها سال‌های طولانی درحال رفت و آمد و استراحت در این مکان‌ها بودند. پرنده‌ای که هزاران کیلومتر پرواز کرده تا به شادگان و پریشان رسیده، مثل یک هواپیما نیاز به سوخت یعنی آب، غذا و استراحت دارد. البته برخی از پرندگان یک مسیره پرواز می‌کنند اما مهاجرت غالب آنها به صورت ایستگاهی است.
وی در ادامه به خشکی برخی از تالاب‌های کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: فرض کنید پرنده مهاجر به پریشان می‌رسد و این تالاب خشک است. در این حالت او با پرواز دوباره می‌تواند به شادگان برسد.البته در اکثر مواقع این‌طور نیست که تالاب و رودخانه یا منابع آبی نزدیک به یکدیگر وجود داشته باشد. بنابراین طبیعی است که پرنده از بین برود.
او از افزایش پرندگان مهاجر در راه مانده طی سال‌های اخیر خبر می‌دهد و می‌گوید: کم آبی به صورت فرسایشی به پرندگان آسیب می‌زند. در این باره دو احتمال وجود دارد. نخست اینکه پرنده مهاجر به علت کم آبی تلف شود و دوم اینکه این حیوان به علت تحمل کم آبی ضعیف شده و سایر بلایای طبیعی به آن چیره شوند.
هاشمی یکی دیگر از دلایل تهدید پرندگان مهاجر را زباله‌ها و آلودگی منابع آبی می‌داند و می‌گوید: تحقیقات سازمان حفاظت محیط زیست نشان می‌دهد که تعداد زیادی از فلامینگوهایی که هر ساله به دریاچه ارومیه مهاجرت می‌کردند در سکونتگاه‌های جنوبی کشور زندگی می‌کردند. درحال حاضر ما هم سکونتگاه‌های جنوبی خود را از دست داده‌ایم وهم از سرنوشت فلامینگوهای دریاچه ارومیه خبر نداریم. برخی می‌گویند که این پرندگان مسیر پروازی خود را تغییر دادند و برخی احتمال مرگ آنها را مطرح می‌کنند. برای اینکه واقعاً از سرنوشت آنها مطلع شویم نیاز به تحقیقات وسیع داریم که هنوز انجام نشده است.
کم آبی یا خشکی تالاب‌ها باعث هجوم پرندگان به مکان‌های ناامن برای تأمین آب می‌شود. به گفته هاشمی، هجوم پرندگان به فریدونکنار باعث می‌شود تا سالانه میلیون‌ها پرنده طعمه شکارچیان شوند.
او نسبت به انقراض پرندگان مهاجر بتدریج هشدار می‌دهد و تأکید می‌کند که این موضوع تبعات منفی زیادی به دنبال خواهد داشت چراکه پرندگان آبزی منبع تغذیه بسیاری از پرندگان شکاری هستند و با از بین رفتن آنها جان پرندگان شکاری هم تهدید خواهد شد.
این پرنده شناس از تلف شدن تعداد زیادی از پرندگان به علت حوضچه‌های نفتی و سمی پساب کارخانه‌ها خبر می‌دهد و می‌گوید: در حالت عادی پیکره یک تالاب به اندازه کافی وسیع است و پرندگان را خود به خود جذب می‌کند. تا زمانی که تالاب‌های پرآب باشند پرندگان ما به سراغ منابع آلوده نمی‌روند. متأسفانه خشکی تالاب‌ها باعث شده تا پرندگان برای تأمین آب مورد نیاز خود به سمت حوضچه‌های نفتی و پساب کارخانه‌ها بروند که این موضوع باعث افزایش مرگ و میر آنها شده است.