بین ظرفیت‌های کشور و میزان حمل بار تناسب وجود ندارد. برای مثال با اینکه ظرفیت بنادر کشور 300 میلیون تن است اما عملاً دو سوم آن استفاده نمی‌شود چون ناوگان یا زیرساخت‌ها برای اتصال بنادر به شبکه حمل‌ونقل مانند ریل توسعه نیافته است. با اینکه در حال حاضر حدود 70 میلیون تن ظرفیت بندری مورد استفاده قرار می‌گیرد اما ظرفیت ریلی تنها ۳ میلیون تن است که این 3 میلیون تن نیز به علت کمبود ناوگان قابل استفاده نیست. همچنین مهمترین اثر کمبودها در حوزه حمل و نقل، کاهش توان رقابتی با کشورهای منطقه در زمینه ترانزیت و درآمدزایی از این محل برای کشور است. مرتضی نوروزی، مدیر پروژه طرح‌های ملی شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور در خصوص توان رقابت ترانزیتی ایران معتقد است «با اینکه ما در منطقه یکی از ژئوپلیتیکی‌ترین کشورها هستیم اما کشورهای دیگر ما را در ترانزیت دور می‌زنند.»
وی می‌افزاید: ۲۰ سال است که دنبال طرح جامع حمل‌ونقل ریلی هستیم اما هنوز به آن دست پیدا نکرده‌ایم. هر سال یک طرح به طرح‌های ریلی اضافه می‌شود؛ اما هنوز طرح جامع نداریم و می‌گوییم اولویت اول ما چابهار است و در حال ساخت طرح‌های دیگری هستیم.
بر اساس آمار شرکت راه‌آهن، از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون، سه‌هزار و ۸۴۹ دستگاه ناوگان ریلی را بازسازی و نوسازی کرده‌ایم که از این تعداد، یک هزار و ۱۵۲ دستگاه آن مربوط به سال ۱۴۰۲ است. عملکرد شرکت راه‌آهن از ابتدای شهریورماه ۱۴۰۰ تا پایان دی ماه سال‌جاری حاکی از آن است که سه‌هزار و ۸۴۹ دستگاه شامل واگن باری جدید، واگن مسافری و خود کشش نو، لکوموتیو جدید، واگن مسافری بازسازی شده و لکوموتیو بازسازی شده وارد شبکه ریلی کشور شده‌ و از این میزان، سه‌هزار و ۶۳۲ دستگاه واگن باری نو بوده است.
همچنین نوسازی ناوگان ریلی در دولت سیزدهم شامل ۱۱۹ دستگاه واگن مسافری بازسازی شده و ۲۲ دستگاه واگن مسافری و خودکشش جدید می‌شود. شبکه ریلی کشور در دولت سیزدهم میزبان ۳۱دستگاه لکوموتیو بازسازی شده و ۴۵دستگاه لکوموتیو جدید بوده است.
توسعه ناوگان حمل‌ونقل بویژه حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان اولویت سیاست‌های دولت سیزدهم همواره مورد تأکید است. بر اساس آمار، در حال حاضر حمل‌ونقل ریلی در حوزه واگن باری به خودکفایی رسیده و به گفته «سید میعاد صالحی» مدیرعامل شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، در حال حاضر در حوزه ساخت واگن باری به واردات هیچ قطعه‌ای از خارج نیاز نداریم.
فعالان حوزه حمل‌ونقل ریلی، بر این موضوع تأکید دارند که در بخش ریلی، زیرساخت‌ها مشکلی ندارد اما کمبود ناوگان، فرسودگی ناوگان موجود و تعدد قوانین و بحث‌های دیپلماسی مشکل اصلی در عقب ماندن سهم حمل‌ونقل ریلی از حمل بار است. بر اساس این گزارش، ۱۵ هزار کیلومتر ریل در کشور داریم اما بین بار و بخش ریلی تناسب وجود ندارد و باید بین بخش ریلی، بهره‌برداری و ناوگان تناسب ایجاد شود.
کمبود واگن و لکوموتیو، در حال حاضر معضل بخش حمل‌ونقل ریلی در حوزه مسافری و بویژه باری است. بر اساس آمار، 900 لکوموتیو در کشور داریم اما فقط ۵۷۴ عدد در شبکه فعال است و این معضل باعث شده تا نتوان همه تقاضاها را در حمل باری پوشش داد.
در حال حاضر بیشتر ناوگان ریلی با تولید داخل و تعمیرات ناوگان موجود تأمین می‌شود. برخی فعالان این حوزه تأکید می‌کنند که برای جبران کمبود نیاز به واردات واگن و لکوموتیو داریم، اما متولیان بخش می‌گویند در کشور توان تولید برای رفع تمام نیازها در بخش حمل بار و مسافر را داریم.
 
ظرفیت تولید داخلی داریم
در این خصوص بابک احمدی، سرپرست سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: در تأمین ناوگان سنگین مانند اتوبوس، لکوموتیو و واگن اصلاً بحث کمبود ظرفیت تولید یا تکنولوژی مطرح نیست و مهم‌ترین مشکل در این بخش تأمین منابع و نقدینگی است که اگر منابع و سرمایه تأمین شود، ظرفیت افزایش تولید در صنایع وجود دارد.
وی افزود: مشتری برای خرید ناوگان نگین باید پول داشته باشد، شرکت‌های باری و مسافری اگر منابع لازم را داشته باشند و نیاز خود را به کارخانجات داخل ثبت سفارش دهند و از آن طرف کارخانجات نیز سرمایه در گردش داشته باشند تمام نیاز وسایل نقلیه سنگین در کشور تأمین خواهد شد. تأمین ناوگان سنگین به منابع سنگین نیاز دارد، کمبود منابع مشتری را مجبور می‌کند به سراغ سایر روش‌ها برود تا تأمین منابع کند.
وی افزود: در مقطعی بحث تهاتر نفت برای تأمین ناوگان سنگین مطرح بود اما الان این ظرفیت وجود ندارد زیرا در حال حاضر دولت نفت می‌فروشد و هر جا لازم باشد بر اساس ضوابط، منابع را تخصیص می‌دهد بنابراین تهاتر نفت دیگر انگیزه‌ای برای واردات نیست.
به گفته معاون وزیر صمت، برخی برای اینکه تولید داخل را ضعیف نشان دهند و اقدام به واردات کنند، مسأله کیفیت یا قیمت ناوگان وارداتی را مطرح می‌کنند در حالی که این موضوعات فقط به خاطر انگیزه بالا در واردات است. تولیدات ماشین سنگین داخلی به هیچ وجه از ماشین‌های وارداتی گران‌تر نیست و قیمت ماشین‌های سنگین تولید داخل ارزان‌تر یا در نهایت برابر ناوگان وارداتی است، بنابراین تأکید می‌کنم محصول چینی در بازار صنایع سنگین ارزان‌تر نیست اگر گران‌تر نباشد.
سرپرست سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران در خصوص کمبود واگن و لکوموتیو در کشور گفت: در حال حاضر 3 کارخانه تولید لکوموتیو داریم که سال گذشته یک کارخانه 30 و یک کارخانه 3 عدد لکوموتیو تولید و کارخانه دیگر، تولیدی نداشت چون سفارشی نداشت. تولیدکنندگان دنبال سفارش هستند، اگر سفارش بدهیم تولید می‌کنند و هیچ مشکلی در ظرفیت فنی تولید نداریم. تکنیک، ظرفیت، کیفیت و قیمت صنایع سنگین داخلی، توان رقابت با محصولات خارجی را دارد و هیچ مسأله‌ای برای تولید در کشور نداریم.
احمدی تأمین نقدینگی را معضل کلان اقتصاد دانست که برای افزایش تولید باید به گفته او این معضل حل شود. وی افزود: مشتری در هر صورت برای تأمین ناوگان مورد نیاز چه از تولید داخل و چه واردات به نقدینگی نیاز دارد و اگر نقدینگی تأمین شود، ترجیح شرکت‌ها و مشتریان خرید از داخل است.

برش

زیرساخت‌ها در حال توسعه
در بحث زیرساخت‌های ریلی، خیرالله خادمی مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربنا‌های حمل ونقل کشور معتقد است: یکی از عوامل اصلی رشد اقتصادی، تعریف زیرساخت‌های آن است و بدون تعریف، این موضوع امکان پذیر نیست. به طور قطع ایران و منطقه از این قاعده مستثنی نیست چراکه ایران از دیرباز پل ارتباطی بین شرق و غرب دنیا می‌باشد و بخشی از توسعه اقتصادی ایران بابت این موضوع بوده است. خادمی گفت: ۵۵ میلیون تن بار داخل کشور می‌آید، اما تنها ۵ میلیون تن حمل می‌شود و میزان پیشرفت و سهم حمل بار در بخش ریلی ما تنها ۱۰ درصد است. مشکلی که در این حوزه وجود دارد، آن است که ما از ریل نتوانسته‌ایم متناسب با ظرفیت‌های موجود استفاده کنیم. بین بار و بخش ریلی تناسب وجود ندارد و باید بین بخش ریلی، بهره‌برداری و ناوگان تناسب ایجاد شود.
معاون وزیر راه و شهرسازی اظهار کرد: منابع مالی نسبت به نیاز و درخواست طرح‌ها بسیار کم بوده است چرا که در سال ۸۵ تنها ۱۰ طرح ریلی داشته‌ایم، اما هم‌اکنون ۳۸ طرح داریم که برای اجرای آن حداقل هزار همت لازم داریم، اما عدد ریالی که پرداخت می‌شود، کمتر از یک همت است بنابراین باید اجرای آنها را اولویت‌بندی کنیم که این موضوع چالش اصلی ما است. او گفت: در بخش برون‌مرزی ترانزیت و موقعیت جغرافیایی باید حتماً حفظ شود و تناسب‌ها بین ریل، ناوگان و بار برابر شود. در یک منطقه‌ای زیرساخت متصل شده، اما بار وجود ندارد و در بخش دیگری بار و تقاضا وجود دارد، اما اتصالات کامل نیست. خادمی افزود: طبق برنامه هفتم باید به زیرساخت‌های لازم برسیم که شامل جاده‌ای، ریلی و ناوگان مورد نیاز است.