همان‌طور که اطلاع دارید دلایل متعددی برای خشک شدن دریاچه ارومیه بیان می‌شود. از تأثیر احداث سدها گرفته تا ساخت پل روی بستر دریاچه. مشخصاً بفرمایید مهم‌ترین عوامل مؤثر در خشک شدن دریاچه ارومیه کدامند؟
 
براساس بررسی‌های کارشناسی صورت گرفته، تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و مصرف بیش از حد مجاز منابع آب تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان سه عامل اصلی در وضعیت کنونی دریاچه مطرح شده است. در بحث تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها بررسی آماری نشان می‌دهد میزان بارندگی‌ها در دو دهه اخیر نسبت به دوره دراز مدت 50 ساله بیش از 18 درصد کاهش یافته که این کاهش در کنار تغییر الگوهای بارش (وقوع بارش‌های کمتر از 5 میلیمتر با رواناب ناچیز) موجب کاهش شدید رواناب تولیدی در سطح حوضه شده است. همچنین درجه حرارت در سطح حوضه آبریز در دو دهه اخیر نسبت به دوره درازمدت 50 ساله در حدود 1 الی 2 درجه سانتیگراد افزایش یافته که مطابق با برخی مطالعات این افزایش درجه حرارت منجر به افزایش میزان تبخیر و مصرف آب در حوضه آبریز در حدود 500 میلیون متر مکعب می‌شود. یکی از مهم‌ترین موضوعات می‌تواند این باشد که ذخایر برفی نیز نسبت به میانگین یازده ساله کاهش حدود 85 درصدی داشت که این امر موجب شده رواناب‌های تولیدی نسبت به شرایط نرمال به میزان 60 درصد کاهش داشته باشد.
توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در دو محور افزایش مساحت اراضی کشاورزی و تغییر الگوی کشت از کم مصرف به پرمصرف موجب افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی شده است. توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که در این بخش با تغییر کاربری اراضی زراعی آبی به باغی، تغییر کاربری اراضی دیم به اراضی آبی و تغییر کاربری اراضی ملی به اراضی آبی کشاورزی مواجه هستیم.
براساس آمارهای موجود، از زمان شروع کاهش تراز آب دریاچه ارومیه (سال 1377) تاکنون مساحت اراضی کشاورزی در حدود 139هزار و 186 هکتار افزایش پیدا کرده است.
علاوه بر مواردی که عرض کردم به این موضوع هم توجه داشته باشید که۹۰ درصد مصارف آب حوضه در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که ۵۷ درصد از این مصرف توسط سه محصول یونجه با ۳۲ درصد، سیب با ۱۷ درصد و چغندرقند با ۷.۸ درصد است. یعنی سطح زیر کشت یونجه حدود 70000 هکتار، سطح باغ‌های سیب حدود 58000 هکتارکه 50 درصد سطح باغ‌های سیب عمر بیش از 30 سال دارند و سطح کشت چغندرقند حدود 25000 هکتار را به خود اختصاص داده است.
 
با روی کار آمدن دولت سیزدهم برنامه‌های متعددی از جمله تغییر ساختار ستاد احیای دریاچه ارومیه در دستور کار قرار گرفت. به عنوان دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه بفرمایید که دولت سیزدهم چه اقداماتی را در این مدت برای بهبود وضعیت دریاچه ارومیه انجام د اده است؟
از ابتدای دولت سیزدهم کارگروه ملی دریاچه ارومیه به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور شکل گرفت و مسئولیت دبیری این کارگروه به بنده سپرده شد که پیرو آن غیر از تشکیل دبیرخانه این کارگروه در سطح ملی در سطح استان‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه نیز کارگروه‌های استانی تشکیل شد تا ضمن پایش پروژه‌های مورد بهره‌برداری، بر اتمام پروژه‌های نیمه‌کاره نیز تمرکز شود. خوشبختانه با پیگیری‌ها و تأمین منابع مالی لازم فاز یک مهم‌ترین پروژه احیای دریاچه ارومیه که عبارت بود از پروژه انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه در اسفندماه سال 1401 با حضور ریاست محترم جمهوری به بهره‌برداری رسید. از ابتدای این دولت پیگیری‌ها و تأمین منابع مالی لازم برای یکی دیگر از پروژه‌های نیمه‌کاره در سطح حوضه آبریز شامل انتقال پساب‌های تصفیه شده فاضلاب‌های بهداشتی شهرهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه به‌خصوص دو شهر بزرگ تبریز و ارومیه انجام گرفته است. طرح انتقال آب مدول سوم تصفیه‌خانه شهر ارومیه و خط انتقال پساب بهداشتی به طول 11 کیلومتر در تیرماه سال 1402 با حضور معاون اول رئیس‌جمهور به بهره‌برداری رسید. باتوجه به تأمین اعتبار طرح انتقال تصفیه‌خانه شهر تبریز نیز در سال آتی به بهره‌برداری می‌رسد که در نتیجه آن پساب تصفیه شده شهرهای مذکور با لوله به دریاچه ارومیه منتقل خواهد شد.
 
تکمیل و اتمام فاز یک پروژه انتقال آبی کانی سیب به پیکره دریاچه ارومیه به عنوان مهم‌ترین پروژه روند احیای دریاچه ارومیه مطرح است. بفرمایید این پروژه تا چه حد به نجات دریاچه کمک خواهد کرد؟
با تأمین اعتبارات لازم در سال 1401، فاز یک پروژه انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه در اسفند ماه سال 1401 با حضور ریاست محترم جمهوری به بهره‌برداری رسید. پروژه انتقال آب از سد کانی سیب به دریاچه ارومیه شامل احداث ۳۶ کیلومتر تونل، احداث 11 کیلومتر کانال بتنی و تعریض، لایروبی و ساماندهی ۲۸ کیلومتر رودخانه گدار جهت انتقال حدود 623 میلیون مترمکعب آب به دریاچه می‌باشد. تونل کانی سیب از نظر ابعاد و اندازه یکی از بزرگترین پروژه‌های اجراشده در غرب آسیا می‌باشد که از اهمیت به‌سزایی در تأمین بخشی از حقابه زیست محیطی دریاچه ارومیه دارد. تکمیل سامانه انتقال آب سد سیلوه، کانال جلدیان، سد چپرآباد، رودخانه‌های کانی رش و گدار به دریاچه ارومیه از دیگر پروژه‌های مهمی بود که در این دولت نهایی شد. ردیف اعتباری این طرح به دلیل افتتاح زودهنگام در دولت قبل حذف شده و طرح به صورت نیمه‌تمام رها شده بود. با آغاز کار دولت سیزدهم و سفر ریاست محترم جمهوری به استان، ردیف اعتباری طرح مذکور در قالب مصوبات سفر ریاست جمهوری مجدداً احیا شد تا طرح تکمیل و وارد مدار بهره‌برداری شود. این سامانه شامل دو سد مخزنی سیلوه و چپرآباد و تونل و کانال انتقال آب 21 کیلومتری جلدیان است. در صورت تکمیل سد چپرآباد که در مسیر این سامانه قرار دارد، مقرر شده است مقدار حداقل 45 و حداکثر 90 میلیون مترمکعب از طریق کانال خروجی از این سد به رودخانه گدار و نهایتاً به دریاچه ارومیه انتقال یابد. پروژه چپرآباد تکمیل شده و فرایند آبگیری آن برای انتقال آب به دریاچه ارومیه از سال آبی جاری آغاز می‌شود. تکمیل مدول 3 تصفیه‌خانه ارومیه و خط انتقال پساب خروجی از تصفیه‌خانه به دریاچه ارومیه هم با ظرفیت 51 میلیون متر مکعب یکی از پروژه‌های مهم در راستای نجات دریاچه ارومیه است.
به اقدامات انجام گرفته اشاره داشتید. بفرمایید برای سال‌جاری چه برنامه‌هایی تدوین شده است؟
باتوجه به تشکیل دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه برنامه عملیاتی پروژه‌های طرح احیای دریاچه ارومیه در سال 1402 تهیه و ارائه شده است. تکمیل خط انتقال پساب تصفیه‌خانه تبریز، تثبیت گرد و غبار، ایجاد بادشکن‌های زنده و غیرزنده، اقدامات ترویجی و نرم‌افزاری، تکمیل ایستگاه‌های پمپاژ آبیاری تحت فشار، تکمیل شبکه‌های داخل مزارع و اقدامات قرق و حفاظت از پارک ملی دریاچه و تکمیل شبکه فاضلاب و خطوط انتقال ارومیه و پروژه‌های مطالعاتی و اجرایی دستگاه‌های اجرایی شامل لایروبی، سردهانه‌سازی، تعادل‌بخشی از جمله این برنامه‌هاست.
 
درحال حاضر چه پروژه‌های مهم و تأثیر‌گذاری را در دست اجرا دارید؟
 اجرای فاز دوم پروژه انتقال آبی کانی سیب به پیکره دریاچه ارومیه از جمله پروژه‌های در دست اجرا است. فاز دوم انتقال آب کانی سیب برای انتقال 180 میلیون مترمکعب از طریق سد و تونل کانی سیب به دریاچه ارومیه است. سد انحرافی و کانال 5/4 کیلومتری بادین آباد از جمله پروژه‌های مهم این طرح است که درحال حاضر پیشرفت فیزیکی کانال بادین آباد 50 درصد است که با تداوم تأمین منابع مالی، شرایط آب و هوایی مناسب و محقق شدن تعهدات وزارت نیرو، پروژه تا پایان سال‌جاری تکمیل و به بهره‌برداری خواهد رسید.
 
اجرای عملیات رهاسازی آب از سدهای سیلوه و کانی سیب از دیگر پروژه‌های در دست اقدام است. پیرو هماهنگی به عمل آمده با دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط استان و باتوجه به حجم آب موجود در سدهای سیلوه و سد کانی سیب، از ابتدای دی‌ماه سال‌جاری از طریق سامانه انتقال آب کانی سیب جهت انتقال به دریاچه ارومیه از طریق تونل کانی سیب رهاسازی شد. درخصوص سایر سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه برابر اعلام وزارت نیرو و با عنایت به عدم تحقق پیش‌بینی‌های بارش فصل پاییز رهاسازی از بقیه سدها با تحقق بارش‌ها عملیاتی خواهد شد. لازم به توضیح است باتوجه به بارش‌های اخیر هماهنگی لازم با وزارت نیرو برای تداوم رهاسازی از طریق ســـــــد و تونل کانی سیب در دســـــت اقــــــدام اســـت.
 
به عدم تحقق پیش‌بینی‌های بارش در فصل پاییز اشاره کردید. بفرمایید دلیل عدم تحقق پیش‌بینی‌ها چه بود؟
طبق اعلام سازمان هواشناسی پیش‌بینی‌های فصلی که عموماً به‌صورت سه ماهه است باتوجه به مدت زمان طولانی پیش‌بینی، از قطعیت نسبتاً پایینی برخوردار هستند. هرچند که از نظر علم پیش‌بینی در هواشناسی، عدم تحقق پیش‌بینی فصلی امری امکان‌پذیر است، لیکن دلایل آن نیز قابل بررسی هست. افزایش دمای هوا، عدم رطوبت‌گیری سامانه‌های بارشی، تغییرات اقلیم و عوامل غیراقلیمی از جمله دلایل این عدم تحقق از سوی کارشناسان بیان شده است. همچنین براساس آمار دریافتی از ایستگاه‌های هواشناسی استان در سه ماهه پاییز 1402در مقایسه با آمار بلندمدت مشابه در حوضه دریاچه ارومیه 50 درصد کمتر از نرمال گزارش شده است و این آمار حاکی از عدم صحت پیش‌بینی‌های بلندمدت تنها در مرکز استان است و پیش‌بینی‌های فصلی باتوجه به مدت زمان طولانی پیش‌بینی، در تمامی کشورهای عضو سازمان جهانی هواشناسی از قطعیت نسبتاً پایینی در حدود 60 درصد برخوردار هستند. لذا عدم تحقق پاییز پربارش در مناطقی از کشور از جمله استان آذربایجان غربی، از نظر علم پیش‌بینی در هواشناسی امری عادی تلقی می‌شود.
 
یکی از موضوعاتی که همواره مورد دغدغه کارشناسان بوده بحث تأثیر کشت محصولی چون سیب بر خشک شدن دریاچه ارومیه است. در این خصوص بفرمایید که آیا این محصول بر روند خشکی دریاچه مؤثر بوده است؟
 براساس آمار موجود سطح زیر کشت محصول سیب حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود 58000 هکتار بوده و توسعه این محصول پرمصرف به دلیل عدم سیاست‌گذاری صحیح در سنوات قبل صورت گرفته است. کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه پیرو تأکیدات ریاست محترم جمهوری در دولت سیزدهم با آگاهی از این موضوع، تغییر الگوی کشت این محصول از پرمصرف به محصول کم مصرف را در دستور کار قرار داده است. براساس مصوبات کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو اقدامات و برنامه‌ریزی‌های لازم برای اجرای الگوی کشت کم‌مصرف در سطح حوضه را انجام داده‌اند. براساس یک برنامه 5 ساله مقرر شده جهاد کشاورزی باغ‌های سیب با قدمت بالای 30 سال را حذف و با الگوهای کم‌مصرف ولی با درآمد بالا نظیر گردو، پسته و بادام جایگزین کند.
 
آیا تاکنون اقدام قابل‌توجهی در این زمینه صورت گفته است؟
 در شمال استان با توجه به وجود آب و خاک مناسب با توجه به استفاده از ظرفیت سرمایه‌گذاران بخش کشاورزی در بخش الگوی کشت محصولات کم‌آب بر در حوزه کشت گردوی گرمسیری و پسته درحال حاضر حدود ٣٠٩٠ هکتار در مراحل مختلف کار می‌باشند که ٣٤٠ هکتار مزرعه پسته در منطقه قورشاقلو مورد بهره‌برداری قرار گرفته ٢٩٠ هکتار در دشت یاراوغلی شامل مزارع پسته و گردو آماده بهره‌برداری است و ٢٢٠٠ هکتار دشت زیتون تا انتهای سال به‌صورت کامل بهره‌برداری خواهد شد و شروع عملیات اجرایی در ٢٦٠ هکتار را در دشت قیاس شاهد هستیم. باتوجه به اقدامات انجام شده در شمال استان، در صورت بهره‌برداری از این طرح اقدامات ترویجی برای ظرفیت‌سازی کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام خواهد شد.
 
اخیراً در فضای مجازی و عمدتاً از سوی رسانه‌های غیر ایرانی شاهد خبرسازی در رابطه با استخراج فلز لیتیوم از بستر دریاچه ارومیه بودیم. بفرمایید که ماجرا چه بود؟
 لیتیوم در حالت خالص فلزی نرم و به رنگ سفید خاکستری است که به سرعت در معرض آب و هوا اکسید می‌شود و به همین دلیل هرگز در طبیعت به صورت آزاد (خالص) یافت نمی‌شود. این عنصر به‌صورت ترکیب با سایر مواد به‌خصوص آب به طور طبیعی در سنگ‌ها، خاک‌ها و آب‌های سطحی یافت می‌شود.
مطالعات سازمان زمین شناسی کشور در دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته نشان داد که میزان لیتیوم برآورد شده دریاچه ارومیه برابر با ۳۰ PPM است. درحالی که حداقل مقدار اقتصادی برای استحصال این ماده از شورابه باید بیشتر از ۱۰۰۰ PPM ‌باشد. در واقع هیچگونه لیتیوم قابل برداشت و استحصالی در این دریاچه وجود ندارد.به‌طور خلاصه استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه با توجه به وضعیت ویژه آن، نه از نظر علمی منطقی بوده و نه از نظر اقتصادی به صرفه است، می‌توان گفت توجیه اقتصادی برای برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه به سبب مقدار بسیار ناچیز کمتر از ۳۰ پی پی‌ام عملاً امکان پذیر نیست و آنچه در فضای رسانه‌ای طرح شده کذب است.

بــــرش

وارد بحث شایعه‌سازی درخصوص دریاچه ارومیه شدیم، اخیراً بحث مالچ‌پاشی در بستر دریاچه نیز مطرح شده است. این موضوع تا چه حد صحت دارد؟
یکی از روش‌های مؤثری که در راستای کانون‌های بحرانی گردوغبار نمکی توسط منابع طبیعی درحال اجرا است، ایجاد سازه بادشکن‌های زنده و غیرزنده است که از سیاست‌ها و اولویت‌های کارگروه ملی دریاچه ارومیه در سال آتی نیز خواهد بود و اقدام در جهت مدیریت گردوغبار‌های نمکی بوده و در جهت سلامت مردم منطقه مؤثر خواهد بود.
آنچه بر اساس گزارش‌های خبری اظهار شده در طی روزهای گذشته یک گروه تحقیقاتی در شهرستان عجب‌شیر آذربایجان شرقی بدون هرگونه هماهنگی با کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و سازمان حفاظت محیط زیست خودسرانه اقدام به مالچ‌پاشی بیولوژیک در 60 متر مربع از بستر دریاچه ارومیه کرده بود که با پیگیری‌های سازمان حفاظت محیط زیست از ادامه کار جلوگیری شد.