زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

 
مالچ‌پاشی بیولوژیک یا آن‌طور که کارشناسان منابع طبیعی می‌گویند مالچ زیستی، در بستر دریاچه ارومیه در شهرستان عجب‌شیر متوقف شد. شهنام اشتری، رئیس اداره کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌شرقی در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران دلیل این توقف را نداشتن مجوز از محیط‌زیست اعلام می‌کند و می‌گوید: طبق بررسی‌های انجام شده، این اقدام بدون هماهنگی و اخذ مجوز‌های لازم از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست و ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام شده است. بر اساس آماری که اشتری به روزنامه ایران می‌دهد، این مالچ‌پاشی به صورت آزمایشی و در یک محدوده 50 متری در حال انجام بود.
 یک روز پیش از آنکه اشتری از توقف مالچ‌پاشی به دلیل نداشتن مجوز از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست خبر دهد، انتشار خبر استفاده از مالچ بیولوژیک برای تثبیت حرکت شن‌های روان و ریزگردهای نمکی در دریاچه ارومیه از سوی خبرگزاری صدا‌و‌سیما، به انتقاد کاربران و کارشناسان حوزه محیط‌زیست در فضای مجازی منجر شد. شهنام اشتری همان روز و پیش از صدور دستور توقف، در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران صدور مجوز استفاده از مالچ برای تثبیت حرکت شن‌های روان و ریزگردهای نمکی دریاچه ارومیه را رد می‌کند و می‌گوید: آنچه در ساحل عجب‌شیر اتفاق می‌افتد بر اساس گزارشی که مدیر اداره محیط‌زیست عجب‌شیر به او داده، اجرای آزمایشی استفاده از مالچ بیولوژیک در یک محدوده 50 متری است تا مشخص شود آیا می‌شود با این روش جلوی حرکت شن‌های روان منطقه را گرفت یا خیر؟ او یک روز پس از این گفت‌و‌گو از توقف مالچ‌پاشی در عجب‌شیر خبر می‌دهد.
به گفته اشتری، این مالچ‌پاشی به صورت پایلوت و برای مقایسه تأثیر مالچ‌های بیولوژیک موجود انجام می‌گیرد تا کارشناسان دریابند از کدام مالچ بیولوژیک می‌توانند در منطقه استفاد کنند. او به‌رغم توقف مالچ‌پاشی می‌گوید: مالچ بیولوژیک با مالچ‌های نفتی که در مناطقی همچون خوزستان استفاده شده متفاوت است و بعد از 6 ماه جذب می‌شود و هیچ اثری از آن روی زمین باقی نمی‌ماند. عملیات مالچ‌پاشی را سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به عهده دارد، با وجود این سیروس داوودی، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان ‌شرقی هم استفاده از مالچ نفتی حتی به صورت آزمایشی را در دریاچه ارومیه در گفت‌و‌گو با «ایران» رد می‌کند.

مالچ‌پاشی آری یا خیر
استفاده از مالچ بیولوژیک (زیستی) برای نخستین‌بار در سال 1394 در منطقه جبل‌کندی برای تثبیت حرکت شن‌های روان در کنار دریاچه ارومیه به کار برده شد. همزمان با استفاده از مالچ در یک محدوده 50 هکتاری، چهار هزار اصله گیاه قره‌داغ و تعداد بسیار زیادی گونه گز نیز روی تپه‌های ماسه‌ای اطراف دریاچه ارومیه (منطقه جبل‌کندی) کاشته شد تا آن‌طور که آن روزها کارشناسان به خبرنگاران حاضر در منطقه گفتند، مالچ فرصت استقرار گیاه را فراهم کند. یکی از کارشناسان منابع طبیعی منطقه که نمی‌خواهد نامی از او برده شود، استفاده از مالچ بیولوژیک در جبل‌کندی را موفقیت‌آمیز می‌داند. به گفته او، حرکت شن‌های روان در محدوده پایلوت تثبیت شد و گونه‌های موافق با آب و خاک منطقه از جمله گیاه قره‌داغ و گز هم امکان رشد یافتند و در حال حاضر جنگل‌های قره‌داغ منطقه یکی از طرح‌های موفق سازمان منابع طبیعی در تثبیت شنزارهای منطقه است. موفقیت‌آمیز بودن مالچ‌پاشی را البته سازمان حفاظت محیط‌زیست از جمله علی‌محمد طهماسبی، دبیر ستاد ملی گرد و غبار این سازمان نه تأیید می‌کند و نه رد. طهماسبی درباره نتیجه‌بخش بودن مالچ‌پاشی بیولوژیک در جبل‌کندی می‌گوید: مالچ‌پاشی انجام گرفته در سال 1394 پیش از تشکیل کارگروه مالچ‌پاشی در سازمان حفاظت محیط‌زیست در سال 97 اتفاق افتاده است. از سوی دیگر نسخه‌پیچی‌های اشتباه از سوی کارشناسان منابع طبیعی در 6دهه گذشته از جمله کاشت درخت مهاجم کهور در وسعت بسیار زیادی از کشور که باعث خشک شدن گونه‌های بومی از جمله نخیلات و باغات انبه جلگه میناب در هرمزگان شد، باعث شده است همچنان به سازگار بودن مالچ‌های زیستی با دیده تردید نگریسته شود. سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور هم در همه این سال‌ها حاضر نشده است انگشت روی مالچ زیستی تولید شده‌ بگذارد و بگوید استفاده از آن برای محیط‌زیست ضرر ندارد. همین موضوع به تنهایی کافی است تا با احتیاط درباره سازگار بودن مالچ صحبت شود.

راهکارهای مطمئن
در میان بلاتکلیفی استفاده از مالچ زیستی، سازمان منابع طبیعی روش‌های دیگری هم در منطقه برای جلوگیری از حرکت شن‌های روان مدنظر گرفته که دلنگرانی‌های استفاده از مالچ زیستی را در پی ندارد. قرق منطقه با ممانعت از ورود دام، انسان و خودروها از دیگر راهکارهای تثبیت حرکت شن‌ها در منطقه است. این شنزارها زمین‌های باغی و کشاورزی منطقه بودند که بعد از خشک شدن دریاچه ارومیه به کویر شنی تبدیل شده‌اند. استفاده از بادشکن‌ها از دیگر روش‌های تثبیت شنزارهای ایجاد شده در حوضه آبخیز دریاچه ارومیه است که به گفته کارشناسان یکی از موفق‌ترین روش‌ها در تثبیت این شن‌ها تاکنون بوده است. به گفته آنها، این دیوارهای مصنوعی توانسته است حرکت شن‌های روان در زمان وزش بادهای منطقه که به باد دیوانه معروف هستند و هر لحظه جهت خود را تغییر می‌دهند، متوقف کند. با وجود این معلوم نیست وسعت شنزارها تا کجا ادامه می‌یابد چون روند خشک شدن دریاچه ارومیه ادامه دارد و همچنان بر وسعت اراضی شنی‌-ماسه‌ای اضافه می‌شود. این شنزارها وقتی با گرد و غبار‌های نمکی دریاچه یکی می‌شوند، هم شرایط زیست انسانی را به مخاطره می‌اندازند و هم زمین‌های کشاورزی را بی‌بروبار می‌کنند. گسترش زمین‌های کشاورزی به دنبال ساخت سدهای بی‌شمار روی رودخانه‌ها و منابع آبی تغذیه‌کننده دریاچه، یکی از علل خشک شدن دریاچه ارومیه است.