دکتر شمس‌الله مریجی
رئیس دانشگاه باقرالعلوم(ع)

دهکده فدک را پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) بخشیده بود. ابوبکر آن را بعد از رسیدن به خلافت غصب کرد. او با انتساب روایتی به حضرت رسول اکرم(ص) مبنی بر اینکه پیامبران از خود ارث نمی‌گذارند، فدک را مصادره کرد. حضرت فاطمه زهرا(س) در اعتراض به این اقدام، در مسجدالنبی سخنرانی کرد که به «خطبه فدکیه» یا «خطبه لمَّه» مشهور است. این خطبه برای محققان و عالمان اسلامی به بیش از درخواست بازپس‌گیری فدک دلالت دارد و متضمن معارفی در زمینه فلسفه ولایت، قرآن‌شناسی، خداشناسی، معادشناسی و... است، به همین دلیل تحلیل‌های فرامتنی بسیاری از آن انجام شده است. در گفتار پیش‌رو، اشاره خواهیم کرد که حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه چطور وجوه تمدنی قرآن کریم را برمی‌شمارند و آن را چراغ راهی برای ساخت تمدن اسلامی معرفی می‌کنند.
1. حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه، قرآن کریم را چراغ راهی برای رسیدن به تمدنی معرفی می‌کند که دیگران غبطه آن را می‌خورند: «آن کتاب گویای الهی و قرآن راستگو و نور فروزان و شعاع درخشان است، که بیان و حجّت‌های آن روشن، اسرار باطنی آن آشکار، ظواهر آن جلوه‌گر است، پیروان آن مورد غبطه جهانیان بوده و تبعیت از آن خشنودی الهی را باعث می‌گردد و شنیدن آن راه نجات است. به وسیله آن می‌توان به حجّت‌های نورانی الهی و واجباتی که تفسیر شده و محرّماتی که از ارتکاب آن منع گردیده و نیز به گواهی‌های جلوه‌گرش و برهان‌های کافی‌اش و فضائل پسندیده‌اش و رخصت‌های بخشیده شده‌اش و قوانین واجبش دست یافت.»
آیاتی هم وجود دارد که مؤید وجوه تمدنی قرآن است. برای تبیین این بحث، ابتدا «تمدن» و اجزای قوام‌بخش آن را از دیدگاه جامعه‌شناسی بررسی خواهیم کرد.
2. جامعه‌شناسان معتقدند انسان موجودی «کمال‌طلب» و در عین حال «تمام‌طلب» است و این امر او را به «زندگی جمعی» و «تشکیل جامعه» سوق می‌دهد. دو دیدگاه در این رابطه وجود دارد؛ عده‌ای دلیل زیست اجتماعی انسان را به «طبیعت موجودی» او و گروهی دیگر هم «به ضرورت» ارجاع می‌دهند. آگوست کنت خصلت‌های انسانی «خودخواهی» و «دگرخواهی» را دلیل زیست جمعی انسان معرفی و تأکید می‌کند باید دو ویژگی «حب به خود» و «حب به همنوع» همزمان وجود داشته باشد تا جامعه شکل گیرد. برای شکل‌گیری جامعه علاوه بر شرط وجودی (یعنی وجود افراد) دو شرط کافی «ارتباط متقابل» و «هدف مشترک» هم باید وجود داشته باشد. ایجاد ارتباط متقابل به ضابطه‌هایی نیاز دارد که در نگاه جامعه‌شناسان، این ضابطه‌ها همان «فرهنگ» است و فرهنگ شامل سه بخش «شناختی»، «سازمانی» و «فنی» است که بخش فنی به عنوان «بخش تمدنی» هم معرفی می‌شود که بدون «بخشِ شناختی» هویت نمی‌یابد.بخشِ شناختی فرهنگ شامل ارزش‌ها و باورهاست که سایر اجزای فرهنگ را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. بنابراین اگر ارزش‌ها الهی باشند، تمدن ایجاد شده از طریق آن هم تمدن الهی خواهد بود. هنر و تکنولوژی هم از چنین قاعده‌‌ای پیروی می‌کنند؛ یعنی اگر مبنای نظری تکنولوژی مبنایی وحیانی باشد تکنولوژی آن هم، دینی و ارزشی خواهد شد.
 3. حال می‌توان خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) را بر اساس این مقدمه بازخوانی کرد و وجوه تمدنی قرآن کریم از نگاه حضرت زهرا(س) را تفسیر نمود. ایشان وقتی می‌فرمایند، «قرآن راستگو و نور فروزان و شعاع درخشان است، که بیان و حجّت‌های آن روشن، اسرار باطنی آن آشکار و ظواهر آن جلوه‌گر است» در واقع به «بخش شناختی» و «بخش تمدنی» فرهنگ قرآن اشاره دارند.
آیات بسیاری در قرآن کریم مؤید همین مسأله است. از جمله در آیه 3 سوره انسان که خداوند می‌فرمایند: «ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به او نمودیم، حال خواهد (هدایت پذیرد و) شکر (این نعمت) گوید و خواهد (آن نعمت را) کفران کند.» در واقع خداوند هدایت‌گری و ساماندهی قرآن را مورد تأکید قرار می‌دهد که به تعبیر جامعه‌شناسان اگر این هدایت‌گری و ساماندهی وجود نداشته باشد، جریان آنومیک شکل می‌گیرد و جامعه متحیر و سردرگم می‌شود. بنابراین ارزش‌ها و باورهای ریشه‌داری که بخش شناختی فرهنگ را شکل می‌دهند، چراغ هدایتی هستند که امر مطلوب را در جامعه تعیین می‌کنند تا افراد جامعه چراغ هدایت رفتار داشته باشند و بتوانند راهشان را انتخاب کنند.
4. بخش فنی و تمدنی فرهنگ قرآن کریم هم از نگاه حضرت زهرا(س) چنین تبیین می‌شود: «پیروان آن مورد غبطه جهانیان بوده و تبعیت از آن خشنودی الهی را باعث می‌گردد و شنیدن آن راه نجات است.» این بند از خطبه هم به این واقعیت اشاره دارد که آنچه باعث تفاوت افراد می‌شود «رفتار» و «سازمانی» است که شکل می‌دهند و حضرت فاطمه زهرا(س) می‌فرمایند، پیروان قرآن کریم با رفتار و جامعه‌ای که شکل می‌دهند، باعث غبطه دیگران هستند.
آیه 33 سوره الرحمن هم به بخش «شناختی»، «سازمانی» و «تمدنی» قرآن کریم اشاره می‌کند: «ای گروه جنّ و انس، اگر می‌توانید از اطراف آسمان‌ها و زمین (و از قبضه قدرت الهی) بیرون شوید، بیرون شوید (ولی این خیال محالی است زیرا) هرگز خارج از ملک و سلطنت خدا نتوانید شد.»
بنابراین بازخوانی خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) می‌تواند برای پژوهشگران قرآن و عالمان اسلامی و محققان تمدن اسلامی متضمن مفاهیم درخور تأملی باشد که در این گفتار به برخی از آنها اشاره شد.