نورالله مرادی

معاون مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست کشور

 
توسعه روستایی راهبردی است که برای بهبود شرایط زندگی جوامع روستایی و خودکفاسازی آنان در مسیر توسعه کشور طراحی شده است.
مفهوم اصلی توسعه روستایی، فراتر از حفظ  یا گسترش روستا و به معنای ارتقای آن از نقطه‌نظر فکری، آموزشی، تکنولوژیکی، تولید و سایر مواردی است که منجر به تأمین خدمات آموزشی، رفاهی، بهداشتی و اشتغال پایدار برای جوامع روستایی می‌شود. در چنین حالتی است که تعادل میان شهرها و روستاها اتفاق می‌افتد و هر دو به صورت یکپارچه و مکمل به ایفای نقش خود در عرصه‌های اجتماعی و چرخه اقتصادی کشور می‌پردازند.
در حال حاضر، به دلیل نیاز کشور به توسعه کشاورزی و تأمین امنیت غذایی، توزیع بهینه جمعیت میان شهر و روستا، استفاده از حداکثر ظرفیت‌های تولیدی، ارتقای بهره‌وری تولید و بازسازی اقتصاد کشور، ناگزیر از توسعه روستاها به عنوان بخشی از برنامه توسعه ملی کشور هستیم که از دستاوردهای آن کاهش مهاجرت جوامع روستایی به شهر، تمرکز جمعیت در منطقه روستایی، گسترش زراعت و دامداری، توسعه تعاونی‌ها و ایجاد مشاغل جدید است که ظرفیت برد و توان اکولوژیک روستاها را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

جدی‌ترین معضل مناطق روستایی
افزایش مصرف‌گرایی و توسعه گردشـگری در مناطق روستایی منتج به تولید حجم انبوهی از پسماند به عنوان جدی‌ترین معضل محیط‌ زیستی روستاها شده است. فرسایش و آلودگی خاک که عمدتاً ناشی از نوع کشاورزی سنتی و به کارگیری سموم متعدد است، از دیگر مشکلات محیط‌ زیستی به شمار می‌رود و در آلودگی آب و منابع آبی نقش مهمی دارد. از بین رفتن مراتع به دلیل چرای بی‌رویه، برداشت ناپایدار گونه‌های گیاهی و دارویی، آلودگی هوا ناشی از استفاده از سوخت‌های طبیعی مانند هیزم، آلودگی آب‌ها به دلیل وجود نداشتن سیستم تصفیه فاضلاب و سیستم هدایت صحیح پساب و کاهش کیفیت زیستگاه گونه‌های جانوری را می‌توان از دیگر مشکلات محیط‌ زیست روستایی برشمرد که بخشی از آن به‌واسطه ناآگاهی جوامع روستایی نسبت به اهمیت حفاظت از منابع محیط‌ زیست و ارزش آنها در فعلیت بخشیدن به فرصت‌های اقتصادی و تأمین درآمد پایدار و بخشی دیگر، از نبود برنامه‌های مؤثر حفاظتی و یا اجرای ناکارآمد آنها نشأت می‌گیرد. از سوی دیگر، گسـترش شـهرها و توسعه صنایع و گردشگری، منجر به تغییر کاربری اراضی نواحی روستایی شده کـه ایـن امـر نیز با فراهم آوردن زمینه سوء‌استفاده سودجویان، آسیب‌پذیری محیط‌ زیست روستایی را تشدید کرده است.
نگاه ویژه دولت سیزدهم به مقوله حفظ محیط‌ زیست و تأکید آن بر مردمی شدن، سازمان حفاظت محیط‌ زیست را بر آن داشت تا به‌منظور ایجاد منافع اقتصادی از حفظ محیط‌ زیست برای جوامع محلی، برنامه‌ریزی‌های هدفمندی را انجام دهد. در این راستا چندین اقدام زیربنایی، نوآورانه و ارزشمند، طرح‌ریزی شد که از جمله آنها می‌توان به تربیت تسهیلگر در هر روستا اشاره کرد. در این طرح به موازات آموزش دهیاران، یک تسهیلگر، ترجیحاً بومی همان روستا، برای مشارکت در مدیریت محیط‌ زیستی روستا تربیت می‌شود و ملاحظات او در تمام برنامه‌های توسعه روستا لحاظ خواهد شد. از وظایف اصلی این تسهیلگر جلب مشارکت سایر روستانشینان و ارتقای حس مسئولیت اجتماعی به منظور مردمی‌سازی حفاظت محیط‌ زیست است.
خانه‌های محیط‌ زیست که با هدف ارتقای فرهنگ و دانش حفاظت محیط زیست در بین مردم راه‌اندازی شد، از طریق ایجاد دغدغه‌مندی نسبت به حق بهره‌مندی از محیط‌ زیست سالم برای نسل امروز و نسل‌های آتی، مطابق با اصل مترقی 50 قانون اساسی، سبب هم‌افزایی در حل چالش‌های محیط‌ زیست می‌شود. در این میان، خانه‌های محیط‌ زیست روستایی که در دهیاری‌ها و بخشداری‌های سراسر کشور، فعالیت می‌کنند با تمرکز بر فرهنگ‌سازی و آموزش جوامع و مسئولین محلی، برای حفظ و احیای تنوع زیستی و زیستگاه‌های آسیب دیده، اصلاح الگوی مصرف، اطفای حریق مناطق جنگلی، مدیریت بهینه پسماندها و... با دیدگاه مشارکت‌محور تلاش می‌کنند و سعی در ایجاد دوستی میان طبیعت و جوامع روستایی و تحقق توأمان معیشت پایدار و حل چالش‌های محیط زیستی محلی با اتکا بر دانش بومی - سنتی دارند.

طرح ماپ
طرح مدیریت اجتماعی پسماند (ماپ)، که از سال 1399 در دو روستای دارابکلا و دلیر در استان مازندران اجرایی شد، بر پایه اقتصاد چرخشی و خودگردان و با رویکردی جامع‌نگر شامل همه مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی، بر تفکیک پسماندها از مبدأ، کاهش میزان تولید پسماند و کاهش هزینه‌های مدیریت اجرایی و بار آلودگی محیط‌ زیست تأکید دارد.
در این طرح، تسهیلگران آموزش‌های تخصصی را به جوامع روستایی منتقل می‌کنند و در راستای پیوند میان حفاظت محیط‌ زیست و اقتصاد روستایی، هر خانوار به ازای میزان سهم خود در مدیریت پسماند روستا، امتیاز و یا وجه نقد دریافت می‌کند و می‌تواند بر اساس کارت امتیاز، از فروشگاه ماپ، مایحتاج لازم را تهیه کند.
طرح ماپ دارای رتبه رده «یک» استاندارد ملی 10716 کمپوست بوده و مقدمات اجرایی شدن آن در سه استان دیگر در حال انجام است. این طرح ضمن دریافت جوایز استانی و ملی متعدد، در بخش طرح‌های شخصی جایزه ملی محیط زیست کشور، در سال 1402، رتبه اول را کسب کرده است.
با توجه به نقش انکارناپذیر جوامع روستایی در حفاظت از محیط‌ زیست در سال‌های آتی، سیاستگذاران و مدیران مرتبط با امر باید درصدد توسعه الگوهای موفق مشارکتی جوامع روستایی در سطح ملی و همچنین تعریف و اجرای طرح‌های تکمیلی مبتنی بر تغییر الگوی معیشت جوامع بومی و محلی و حرکت به سوی ایجاد اشتغال و اقتصاد پایدار، در راستای سبزسازی روستاهای کشور و تهیه شاخص‌های روستای سبز باشند.