راضیه خوئینی
خبرنگار

چندی پیش شاهد دست به دست شدن فیلمی در شبکه‌های اجتماعی بودیم که شمار زیادی از هندوانه‌های منطقه سمیرم به دلیل ارزانی در بازار رها شده بود و کشاورزان به سبب نداشتن مشتری اقدام به امحای آنها کردند.
 بسیاری معتقدند هندوانه محصولی بسیار آب بر است که عدم برنامه‌ریزی برای ایجاد بازار یا کشت مازاد باعث هدررفت آن می‌شود و صادرات هندوانه  به معنای صادرات آب مجازی است.
اما «محمدجواد سمیعی»، کارشناس ارشد حوزه آب در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران ضمن ابراز نگرانی از سوء مدیریت تأمین و مصرف آب در کشور، هندوانه را نسبت به برخی دیگر از محصولات مثل گندم، محصولی پرآب ندانست.
 سمیعی با توضیحی درباره مفهوم «نیاز آبی گیاهان» یا مقدار آبی که یک گیاه مصرف می‌کند تا محصول نهایی خود را تولید کند؛ گفت: برخلاف تصور عمومی که محصولی مانند هندوانه را به دلیل آبدار بودن آن، بسیار آب‌طلب می‌دانند؛ هندوانه نسبت به خیلی از محصولات کشاورزی و باغی، آب‌طلب نیست.
 برای مقایسه نیاز آبی گیاهان، توجه به آبدار بودن یا آبدار نبودن آنها، ملاک درستی نیست. نیاز آبی گیاهان مختلف، توسط روش‌های علمی، اندازه‌گیری شده و باتوجه به این اندازه گیری‌ها، هندوانه محصولی چندان پرآب‌طلب نیست.
 در واقع ما به مراتب محصولاتی با نیاز آبی بالا کشت می‌کنیم که اصلاً به چشم نمی‌آیند نظیر گندم یا محصولات باغی مانند سیب و....
این کارشناس حوزه آب با ابراز نگرانی از مسأله الگوی کشت در کشور افزود: الگوی توسعه کشاورزی ما هیچ‌گونه تناسبی با شرایط آبی کشورمان ندارد، یعنی عمدتاً در نظر نگرفته‌ایم که مثلاً در محدوده‌ای مانند همدان یا اردبیل یا خراسان چه میزان آب در اختیار داریم و باتوجه به منابع و محدودیت‌ها چه نوع محصولاتی می‌توانیم و درست است که کشت کنیم.
 آنچه طی دهه‌های اخیر شاهد آن هستیم این است که در هر منطقه تا آنجا که توانسته‌ایم به منابع فشار می‌آوریم تا کشاورزی را براساس عادت و به شیوه‌های غیربهینه ادامه دهیم؛ در صورتی که کاشت برخی محصولات در خیلی از مناطق اصلاً توجیه علمی ندارد.
متأسفانه، گاهی محصولی در یک منطقه با مشکلات آبی، به ثمر می‌رسد که حتی از نظر اقتصادی برای کشاورز، برداشت آن به صرفه نیست.
وی با بیان اینکه چنین شرایطی را حتی در ارومیه یا جنوب کشور داشته‌ایم، ادامه داد: در مناطقی که منابع آبی در حال نابودی است، رفتارهای غیراصولی متعددی را می‌بینیم که ناشی از ناآگاهی یا بی‌توجهی به شرایط اقتصادی و محدودیت منابع است.
 در مجموع، در سرزمینی که حیات ما به آب‌های زیرزمینی و چاه‌ها وابسته است، تقریباً می‌توان گفت همه منابع زیرزمینی کشور در حال نابودی و افت شدید است.
 علاوه بر کاهش سالانه سطح آب‌های زیرزمینی، کیفیت آنها نیز هر سال پایین‌تر می‌آید و آب‌ها شورتر می‌شوند؛ اما هنوز هشدارها جدی گرفته نمی‌شود و کسی صدای زنگ خطر را برای کشیدن ترمز نمی‌شنود.
 همچنان با قدرت و قوت به برداشت بدون مدیریت از چاه‌ها ادامه می‌دهیم و محصولاتی کشت می‌کنیم که حتی به صرفه نیستند و این بی‌توجهی و بی‌خردی برای خودمان گران تمام خواهد شد.

صادرات آب به شکل مجازی
محمدجواد سمیعی همچنین صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای دیگر را به معنای صادرات آب اما به شکل مجازی و غیرمستقیم توصیف کرده و گفت: صادرات مجازی آب یعنی ما حجم زیادی آب به کشورهای دیگر صادر کنیم؛ اما با چشم قابل مشاهده نباشد.
در واقع برای تولید یک محصول یا کالا مانند برنج، گندم یا حتی لباس‌، حجم زیادی آب مصرف می‌شود. حالا در نظر بگیرید برای تولید محصولی مانند هندوانه یا هر نوع کالایی که قرار است به مرحله صادرات برسد ما چقدر آب مصرف کرده‌ایم؟ آبی که در ظاهر کالا اصلاً دیده نمی‌شود اما مصرف شده است.
وی بیان کرد: در برخی موارد صادرات مجازی در داخل کشور اتفاق می‌افتد؛ مثلاً در منطقه‌ای که از لحاظ آبی دارای شرایط نامساعدی است، با صرف حجم زیادی آب محصولی تولید کنیم و سپس آن را به مناطقی از کشور صادر می‌کنیم که شاید از نظر منابع آبی شرایط مساعدتری داشته باشند.

یارانه‌های بخش کشاورزی و غیربهینه بودن رویکردها
این کارشناس آب با گوشزد درباره اینکه اگر ما یارانه آب و انرژی را برای توسعه کشاورزی حذف کنیم می‌بینیم که اصلاً از لحاظ اقتصادی، تولید بسیاری از محصولات مقرون به صرفه نخواهد بود، تأکید کرد: با یارانه‌ای که حق تک تک افراد مملکت است محصولاتی تولید می‌کنیم که بابت آنها حجم آب زیادی مصرف می‌شود؛ سپس آن را در اختیار کشورهای دیگر قرار می‌دهیم و از نظر اقتصادی نیز چندان آوردی نداریم؛ این یعنی ما به صورت مجازی آب زیادی را از کشور خارج کرده‌ایم.
وی با بیان اینکه کشور ما دارای تنوع اقلیمی خوبی است و نقاط مختلف آن دارای شرایط متفاوتی برای کاشت محصولات مختلف است و باید از این ظرفیت به بهترین شکل ممکن بهره‌مند شویم، عنوان کرد: مسأله مهمی که در کشور ما وجود دارد این است که کشاورزی ما از نظر تکنولوژیکی و رویکردها و روش‌های جدید عقب است و با ظرفیت بسیار پایینی به کار خود ادامه می‌دهد.
به طور نمونه، توسعه کشت محصولی به نام کینوآ یا خاویار گیاهی در برخی از نقاط جهان در دست تحقیق و پژوهش است؛ محصولی کم آب طلب که گمان می‌رود می‌تواند جایگزین گندم یا برنج بشود.
 کشور ما هم روی این گیاه از جنبه‌های مختلف تحقیقاتی انجام داد اما در عمل، توسعه چندانی حاصل نکرده است.
سمیعی با ابراز تأسف از اینکه نگاه ما به کشاورزی و مدیریت منابع آبی به افقی کوتاه مدت خلاصه می‌شود و به این امر به صورت گذران و روزمره توجه داریم، گفت: برای خیلی از دست‌اندرکاران اگر فقط امسال را تا سال آینده پیش ببرند، خوشحال هستند.
کماکان همان کارهای سابق را انجام می‌دهیم و ظاهراً قصد ایجاد هیچ‌گونه تغییر روشی در رفتارهای گذشته را نداریم؛ در حالی که بخش قابل توجهی از منابع آبی خود را در طول سال‌های اخیر از دست داده‌ایم.
اما نگرانی زمانی بیشتر می‌شود که با توجه به گزارش‌های وزارت نیرو و سازمان هواشناسی درمی‌یابیم که کشور ما در حال تجربه کردن تغییرات اقلیمی و قطعاً افزایش دما در طول سال‌های اخیر است، پس باید زنگ خطر را خیلی بلند به صدا درآوریم.