زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

زیست‌بوم/ باستان‌شناسان وقتی گور باستانی شماره 761 را در «شهر سوخته» سیستان و بلوچستان کاوش کردند به یک بازی رومیزی با 60 مهره رسیدند، ابتدا فکر می‌کردند 4200 سال قدمت دارد اما تازه‌ترین مطالعات نشان می‌دهد بازی تخته شهر سوخته، 200 سال از بازی باستانی کشف شده درگورستان سلطنتی «اور» در بین‌النهرین قدیمی‌تر است. همین کاوش هم نشان داد که تاریخ شهر سوخته 300 سال قدیمی‌تر از آن چیزی است که پیش از این باستان‌شناسان می‌انگاشتند. حالا آنها می‌دانند که شهرسوخته 5550 سال قدمت دارد.

بازی تاریخی با بین‌النهرین
 تا پیش از تکمیل بررسی‌های باستان‌شناسی شهرسوخته، از بازی باستانی «اور» به عنوان قدیمی‌ترین وسیله بازی یاد می‌کردند.این بازی رومیزی در شهر سوخته، تنها یافته باستان‌شناسان نیست که نشان می‌دهد تاریخ بین‌النهرین که از آن به‌عنوان مبدأ خط یاد می‌کنند نیاز به بازنگری دارد. پیش از این آزمایش‌های کربن ۱۴ در یکی از معتبرترین آزمایشگاه‌های جهان، روی سکوی پله‌ای کشف شده در محوطه 5 هزار ساله کنار صندل جیرفت(تمدن هلیل‌رود) نشان داد این سکو(دژ پادشاهی که شکل زیگورات است) بین 100 تا 300 سال از نخستین زیگورات(اور) کشف شده در بین‌النهرین قدیمی‌تر است. مهم‌ترین یافته‌های محوطه باستانی این دژ پادشاهی، چهار کتیبه خطی است. چون کتیبه‌ها در میان دژ پادشاهی(سکوی پله‌ای) پیدا شده بود، باستان‌شناسان اسم آن را «خط شاهی» نهادند.
«استاین کلر» زبان‌شناس و محقق دانشگاه‌هاروارد از خط کشف شده در سکوی پله‌ای جیرفت به خط شرق یاد می‌کند. کلر پس از انجام مطالعات خود اعلام کرد که نباید از این خط به نام «خط ایلامی» که زیر نفوذ تمدن بین‌النهرین بوده است نام برد، بلکه با توجه به کشف این خط در شهداد، ملیان و جیرفت باید از آن به «خط شرق» یاد کرد.
یوسف مجیدزاده‌، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی جیرفت هم اعلام کرد با توجه به آنکه آزمایش‌های کربن 14 نشان می‌دهد که سکوی پله‌ای کشف شده در کنار صندل، 300 سال قدیمی‌تر از قدیمی‌ترین زیگورات بین‌النهرین یعنی «اور» است بنابراین مبدأ خط را نه بین‌النهرین که باید جنوب‌شرق ایران دانست و تاریخ را از نو نوشت.

گور سردابه‌ای شماره 761
گور سردابه‌‌ای شماره 761، فقط یک وسیله بازی 4400 ساله را به باستان‌شناسی تقدیم نکرد. سیدمصنور سجادی قبر سردابه‌ای را که بازی شهر سوخته در آن کشف شده یکی از ۴۰ هزار قبور دهگانه‌ در گورستان شهر سوخته می‌داند و می‌گوید:« حداقل حدود ۶۰ هزار انسان در این گورستان از ۴ تا ۵ هزار سال پیش آرمیده‌اند.» به گفته سجادی، گور شماره 761 یکی از غنی‌ترین گورهای کاوش‌شده در شهر سوخته است که اولین انیمیشن(پویانمایی) را به جهان نشان می‌دهد. یک ظرف سفالی که بز روی آن می‌جهد و سبزه می‌خورد.همچنین در همین گور بود که باستان‌شناسان قاشق غذاخوری کشف کردند.
سجادی که در مراسم رونمایی از بازی‌های رومیزی «باستانی شهر سوخته» و «مار و دُم شهر سوخته» سخن می‌گفت، هر نوع از قبور در شهر سوخته را بیانگر یک طبقه اجتماعی می‌داند و می‌گوید: قبور سردابه‌ای که شامل یک اتاقک برای دفن متوفی و هدایا و نذورات است متعلق به افراد نخبه یا در حقیقت کلاس برتر جامعه (حکمران، تجار و …) بوده است.
او با اشاره به بازی باستانی شهرسوخته می‌گوید: بازی‌هایی از این دست را در خاورمیانه؛ ترکمنستان، قبرس، مصر و معروف‌ترین آن را در گورستان سلطنتی «اور» در عراق امروزی داریم که شباهت فراوان و شگفت‌انگیزی به بازی شهر سوخته دارد.
جنس تخته این بازی از چوب آبنوس است که در فلات ایران به عمل نمی‌آید و متعلق به شمال پاکستان امروز یا در حقیقت هندوستان است. سجادی همین نکته را نشان دهنده ارتباط جامعه آن روز شهر سوخته با جوامع دیگر می‌داند و یادآور می‌شود:«هنر خراطی در این شیء بسیار زیبا اجرا شده است.»
روی این تخته، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره‌ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ‌های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه است.
سجادی و همکارانش به این نتیجه رسیده‌اند که افرادی که در 5 هزار سال پیش این بازی را انجام داده‌اند حتماً با ریاضیات و منطق آشنا بوده‌اند و از آنجا که وقتی را برای بازی صرف می‌کردند بی‌شک از رفاه نسبی برخوردار بوده‌اند.
البته آشنایی اهالی شهرسوخته با ریاضیات نباید چیز عجیبی باشد. وقتی آنها در 5 هزار سال پیش، اولین جراحی مغز را انجام داده‌اند و نخستین چشم مصنوعی جهان را در چشمِ زنی کاشته‌اند.

چرا کاوش‌های باستان‌شناسی جیرفت ادامه نمی‌یابد؟
یافته‌های سجادی درباره تفاوت قدمت بازی باستانی‌ شهر سوخته با بازی سلطنتی اور و قدمت بیشتر سکوی پله‌ای کنار صندل با زیگورات اور در عراق(بین النهرین) این سؤال را هم پیش می‌آورد که سرنوشت مطالعات باستان‌شناسان روی «خط شرق» چه شد؟ چرا کاوش‌های باستان‌شناسی در یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی‌ کشور به فراموشی سپرده شد؟ آیا اگر کلنگ باستان‌شناسان دوباره به کنار صندل بخورد، باز هم به یافته‌هایی می‌رسد که تاریخ بین‌النهرین را با سؤال‌های جدیدی رو به رو کند؟ آن محوطه‌ای که از آن به تمدن جیرفت یاد می‌کنند تنها یکی از محوطه‌های موجود در طول 400 کیلومتری رودخانه هلیل‌رود است.  یوسف‌ مجیدزاده هم بارها اعلام کرده که آنچه کاوش می‌شود «تمدن هلیل‌رود» نه جیرفت و کنار صندل تنها یکی از تپه‌های باستانی آن است. هلیل‌رود برای هماوردی با بین‌النهرین چه چیز دیگری در این مسیر در دل خود پنهان کرده است؟ برنامه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی برای شروع کاوش‌های باستان‌شناسی تمدن هلیل‌رود چیست؟ چرا کاوش‌های تمدن هلیل‌رود مثل شهرسوخته ادامه نمی‌یابد؟ بسیاری شهرسوخته را همزمان با تمدن هلیل‌رود(جیرفت) و عصر برنز می‌دانند. نقطه‌های مشترکی هم دارند. مثلاً مجید یوسف‌زاده در میان کاوش‌های هلیل‌رود به‌دنبال شهر باستانی «ارت» بود و سید منصور سجادی هم شهرسوخته در ساحل رودخانه هیرمند و‌هامون را شهر ارت می‌داند. چرا کاوش‌های این دو محوطه هم‌ارزش، دو سرنوشت جداگانه پیدا کرده‌اند؟

بــــرش

رحمان بردبار، کارشناس واحد پژوهش شورای نظارت بر اسباب بازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در مراسم رونمایی از «بازی مار و دم شهر سوخته» از بازی رومیزی شهر سوخته، به عنوان مادر بازی‌های باستانی جهان نام می‌برد و می‌گوید:«این بازی، برگرفته از این تخته بازی باستانی است که صفحه آن با همان شکل ظاهری پیشین بازسازی شده است، بازی مارو دم شهر سوخته، شامل 4تاس و 32 مهره است که بازیکنان می‌بایست تلاش کنند مهره‌های خود را وارد بازی کرده و با تبدیل آنها به مهره‌های بزرگتر در نهایت مهره 32 امتیازی خود را از خانه دم مار خارج کنند.»