بدعهدان برجامی حرفی از مکانیسم ماشه نزنند
نوع مواجهه جمهوری اسلامی ایران در روند مذاکرات احیای برجام و دست برتر در تحولاتی که در عرصه منطقه جاری است، گزینه رجوع به مکانیسم ماشه را از روی میز اروپایی که خود با بحران‌های جدی در عرصه بین‌المللی و منطقه با آنها دست و پنجه نرم می‌کنند، خارج کرد. مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک یکی از سازکارهای حل اختلاف در توافق هسته‌ای است که بر مبنای آن هر یک از طرف‌های گروه ۱+۴ در صورت متهم کردن ایران به نقض مفاد آن، می‌توانند از آن برای برگرداندن قطعنامه‌های تحریمی بین‌المللی استفاده کنند.
در پی عدم تعهد طرف های غربی به برجام و همزمان با بالا گرفتن سطح تنش در روابط ایران و غرب، شمار زیادی از مقامات آمریکا و اروپا با تمرکز بر لغو تحریم‌های موشکی 18 اکتبر 2023 مدعی شدند که سه کشور اروپایی عضو برجام حاضر به پذیرش بند غروب نخواهند بود و ادعاهایی مطرح شد که این امر ممکن است فعال کردن گزینه مکانیسم ماشه را روی میز این کشورها بگذارد.
با وجود این فضاسازی‌ها و بیانیه و نامه‌نگاری‌هایی که از طریق «جوزپ بورل»، مسئول سیاست خارجی اروپا با ایران صورت گرفت، هیچ نشانه‌ای مبنی بر رجوع اروپا به سمت مکانیسم ماشه پدیدار نشد.
به این ترتیب با وجود فرارسیدن موعد پایان تحریم‌های موشکی ایران هیچ اقدام مواجهه‌ای همچون فعال کردن «سیستم ماشه» از سوی اروپا در صحنه سیاست داخلی کشورهایشان کلید نخورد، آژانس‌بین‌المللی انرژی هسته‌ای در این رابطه سکوت کرد و امریکا به جای اقدام خاصی در این زمینه ترجیح داد همچون گذشته به تصویب تحریم‌های جدید روی بیاورد. در مقابل، دبیرخانه شورای امنیت سازمان ملل در بیانیه‌ای از پایان خودکار و رسمی این تحریم‌ها خبر داد.
این اتفاق افتاد و ایران به طور قانونی می‌تواند هر نوع تسلیحات تولید خود را (غیر از تسلیحات با قابلیت دوگانه) به هر کشوری بفروشد. البته تروئیکا در اقدامی خلاف حقوق بین‌الملل، تحریم‌های موشکی سازمان ملل را به قوانین داخلی خود منتقل کرد؛ اما آنچنان که «پیتر جنکینز»، سفیر اسبق انگلیس در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته است، این اقدام در سایه فضاسازی‌های صورت گرفته علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مصرف داخلی دارد، چراکه اروپا در دهه‌های گذشته هیچ مراودات تسلیحاتی با ایران نداشته است.
این در حالی است که مقامات اروپایی اغلب بر این باور بودند که در صورت رفع تحریم‌های ایران در حوزه نظامی در فضای داخلی خود به ضعف در برابر ادعای مشارکت ایران با روسیه در جنگ اوکراین متهم خواهند شد. بنابراین حاضر نشدند بابت رفع این تحریم‌ها هزینه سیاسی بپردازند.
فرار از هزینه خارجی
اما این به معنای آن نیز نبود که اروپایی‌ها با دست گذاشتن روی ماشه برجام، هزینه خارجی بزرگ‌تری پیرامون این توافق برای خود بتراشند. چه استفاده از این مکانیسم می‌توانست به معنای مرگ برجام باشد و اروپا به‌‌رغم نقض مکرر توافق هسته‌ای حاضر به پذیرش مسئولیت این اتفاق نیست و نمی‌خواهد فرصت‌های برآمده از مذاکرات دوجانبه تهران و واشنگتن را با این اقدام از میان ببرد و از سوی دیگر جمهوری اسلامی را با واکنشی روبه‌رو کند که شاید اروپا دیگر فرصتی برای جبرانش نداشته باشد.
مواجهه سیاسی نه حقوقی
بنابراین رویکرد اروپایی‌ها به موضوع تحریم‌های موشکی ایران بیش از آنکه مبنای حقوقی داشته باشد، از نگاه سیاسی آنها نشأت می‌گیرد. حال آنکه ممانعت کشورهای اروپایی از اجرای تعهدات قطعنامه ۲۲۳۱ در زمینه تحریم‌های موشکی، از نظر حقوقی تأثیری بر مناسبات نظامی ایران با سایر کشورها نخواهد داشت.
چه از منظر شورای امنیت این تحریم‌ها برداشته شده و سایر کشورها نیز دیگر ملزم به رعایت محدودیت‌های پیشین نخواهند بود. کشورهای اروپایی برای تداوم این تحریم‌ها مجبور هستند مفاد تحریم‌های لغو شده را در نهادهای حقوق داخلی خود به تصویب رسانده و به قانون داخلی تبدیل کنند و این قانون فقط شامل حال روابط این کشورها با ایران خواهد شد.
به این مفهوم که اعمال هر قانون تحریمی از سوی این کشورها علیه ایران فاقد اثر فراسرزمینی خواهد بود و نمی‌تواند مراودات جمهوری اسلامی با سایر کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. اروپایی‌ها برای مشمول کردن دیگر کشورها در حلقه تحریم‌های موشکی خود علیه ایران راهی ندارند جز اینکه تصویب تحریم‌های اتحادیه اروپا را در دستور کار قرار دهند.
چشم‌انداز «ماشه»
بی تردید مانور سیاسی اروپا با مکانیسم ماشه تا اکتبر 2025 یعنی پایان خودکار زمان قطعنامه 2231 و خروج پرونده ایران از شورای امنیت ادامه خواهد یافت. اما آنچه غرب باید به خاطر داشته باشد این واقعیت است: چنانکه دست‌اندازی در روند رسیدن به این هدف شکل گیرد واروپایی‌ها بکوشند تا همچنان اهرم شورای امنیت و قطعنامه‌های تحریمی ایران را در دست نگه دارند، باید در انتظار پیامدهای جدی از سوی جمهوری اسلامی باشند؛ پیامدهایی که نشانه‌های اولیه آن در ماه‌های اخیر و در پیشرفت چشمگیر برنامه‌های هسته‌ای ایران پدیدار شده و در صورت ادامه دشمنی و تقابل از سوی غرب می‌تواند ابعاد گسترده بی‌بازگشتی به دنبال داشته باشد.