دکتر محمدرضا قاسمی
دبیر ستاد راهبردی فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه

هوش‌ مصنوعی پدیده نوظهوری نیست و از زمانی که علوم کامپیوتر متولد شد، هوش‌ مصنوعی هم بوجود آمد. اما اینکه امروزه جذابیت این پدیده بیشتر شده است به دلیل پیشرفت فناوری در زمینه هوش‌ مصنوعی است. هوش‌ مصنوعی برای اینکه توسعه پیدا کند به سه ابزار نیازمند است: نخست «داده‌ها» که هر قدر میزان آن بیشتر و حجیم‌تر شود هوش‌ مصنوعی کاربرد دقیق‌تر و بهتری خواهد داشت. دوم «پردازشگرها» که به بالا رفتن دقت هوش‌ مصنوعی منجر می‌شود. سوم «زبان برنامه‌نویسی» تا ماشین بتواند داده‌ها را فهم کند و نسبت موجودیت داده‌ها با یکدیگر را تشخیص دهد.
 رد پای فلاسفه در پیشرفت هوش‌ مصنوعی
در طراحی هوش‌ مصنوعی «فلاسفه و اندیشمندان غرب» با مهندسان علم کامپیوتر همکاری تنگاتنگی داشتند؛ چرا که آنان به جایگاه «علوم‌انسانی» در رشد هوش‌ مصنوعی پی‌ برده‌اند. علاقه بشر برای شناسایی و فهم «الگوی یادگیری انسان و نوع ادراک او» و کشف روابطی که در مغز انسان برقرار است، او را به ایده هوش‌ مصنوعی رساند. وقتی انسان می‌خواهد نسبت خود را با پدیده هوش‌ مصنوعی ارزیابی کند باید نگاه بالادستی به این پدیده داشته باشد و صرف نگاه ابزارگرایانه به هوش‌ مصنوعی نگاه بسنده‌ای نیست. بنابراین هوش‌ مصنوعی با وجود فهم طراحان آن از پدیده «انسان» طراحی می‌شود و ما با توجه به حکمت متعالیه اسلامی و قرآن و مبانی فکری که راجع به وجود انسان داریم، باید در طراحی هوش‌ مصنوعی سهیم شویم. اگر قرار است در پدیده هوش‌ مصنوعی نگاه بالادستی داشته باشیم باید نخبگان علوم‌ انسانی را در صدر طراحی هوش‌ مصنوعی قرار دهیم و بعد از آنان، مهندسان هستند که فهم نخبگان علوم‌انسانی را به ابزار و سرویس هوشمند تبدیل می‌کنند. بنابراین در زمینه پیشرفت هوش‌ مصنوعی نمی‌توانیم نقش و کارکرد علوم‌ انسانی و نخبگان این عرصه را نادیده بگیریم.
 چرا ایران «سند اخلاق هوش‌ مصنوعی یونسکو» را امضا نکرد؟
با اینکه ایران وارد عرصه هوش‌ مصنوعی شده است اما سند اخلاق هوش‌ مصنوعی که در یونسکو به امضای کشورهای جهان رسید، توسط ایران امضا نشد، چون با مبانی فرهنگ ایرانی و اسلامی ما تعارض‌هایی داشت و این گواهی است بر اینکه نگاه ما به هوش‌ مصنوعی، صرفاً ابزاری و تکنیکال نیست و برای ما مبانی دینی و اخلاقی هم در استفاده از فناوری‌ها اهمیت بسیاری دارد.
نکته مهمی که امروز در زمینه هوش‌ مصنوعی وجود دارد این است که اکنون هدایت این ابزار در اختیار کیست. اگر هدایت این ابزار در اختیار دشمن و گفتمان‌های مخالف ماست بنابراین باید در این زمینه خود را تجهیز و تقویت کنیم. یکی از بحران‌هایی که ما برای توسعه کاربردی هوش‌ مصنوعی در ایران داریم حفظ سرمایه ‌انسانی در کشور است که باید در این زمینه تدابیر جدی صورت پذیرد.
 لزوم فقه هوش‌ مصنوعی
امروز با نگاه راهبردی مقام معظم رهبری و با توجه به منابع و متون دینی، ظرفیت‌های خوبی در دیجیتال‌سازی ایجاد شده است. اما هنوز در نقطه آغاز هستیم و باید به کارهای‌مان شتاب بیشتری دهیم تا عرصه را به دشمن واگذار نکنیم. مقام معظم رهبری در آبان ماه سال 1400 فرمودند: «ما در عرصه هوش‌ مصنوعی باید جزو 10 کشور برتر دنیا باشیم» بنابراین با این هدف‌گذاری،‌ باید گام‌های‌مان را در این زمینه بلندتر کنیم، زیرا هوش‌ مصنوعی در آینده بشر و آینده ایران بسیار مؤثر خواهد بود. ما در حوزه مطالعات بین‌رشته‌ای هوش‌ مصنوعی مثل «فقه هوش‌ مصنوعی» یا «فلسفه هوش‌ مصنوعی» نیازمند موضوع‌شناسی هستیم. به این منظور باید ساحت‌های مختلف هوش‌ مصنوعی را بشناسیم. در این راستا، قدم‌های مؤثری در کشور ما برداشته شده است از جمله ایجاد «دبیرخانه هم‌اندیشی مطالعات بنیادین هوش‌ مصنوعی» که هدف آن تقاطع مطالعات بنیادین هوش‌ مصنوعی است، زیرا ما نمی‌توانیم بدون درک «فلسفه هوش‌ مصنوعی» فقه هوش‌ مصنوعی را طراحی کنیم و آگاهی به این امر و شناخت این زمینه‌ها و نسبت‌ها برای پیشرفت در این حوزه بسیار اهمیت دارد.
 
مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر قاسمی با عنوان «ابعاد راهبردی هوش‌ مصنوعی» است که در نشست «هوش‌ مصنوعی در علوم‌ انسانی- اسلامی؛ فرصت‌ها و تهدیدها» در محل پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ارائه شده است.