تأثیرات علمی مکتب جعفری بر جامعه دینی
مکتب اهل‌بیت را «مکتب جعفری» نامیده‌اند و به همین دلیل مذهب شیعه همواره با نام مبارک امام صادق(ع) عجین است. مکتب آن حضرت از چنان جامعیتی برخوردار است که حتی پیروان دیگر ادیان در جمع شاگردان ایشان فراوانند. بسیاری از بزرگان صحابه و تابعین، از محضر آن حضرت مستفیض شده و کتب دانشمندان و مورخان اهل سنت نیز پر از سخنان پرمغز آن پیشوای بزرگ است. امام صادق(ع) بنیانی را که در زمان پدرش تأسیس شد بخوبی استمرار و آن بنا را ترفیع و این بستر تمدنی را گسترش داد و به لحاظ ویژگی‌های اخلاقی و برتری‌های علمی شهرت فراوانی یافت چنانکه حتی دشمنان آن حضرت هم به برجستگی علمی ایشان معترف بودند. از این رو، دوران امام صادق(ع) از مهم‌ترین دوران تاریخ اسلام به شمار می‌رود. در این گفتار، برخی ویژگی‌های مکتب جعفری را مورد تأمل قرار خواهیم داد.
دکتر امیرعلی حسنلو
مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی
به شبهات حوزه‌های علمیه
1.پیوند دین و دانش
یکی از ویژگی‌های بارز مکتب جعفری پیوستگی عمیق دین و دانش است؛ امام صادق(ع) در این عصر که مدعیان خلافت اسلامی شبیه جریان‌های تکفیری امروزین به جان هم افتاده و مسلمانان را به خاطر رسیدن به تاج و تخت به جان هم انداخته بودند، مدرسه‌ای بزرگ تأسیس کرد و در آن علوم گوناگون را بنیان نهاد و نشان داد که همه علوم، اساس الهی دارند و خداوند به انسان این قدرت را داده است که علوم مختلفی را کشف کرده و به وسیله این علوم خدا را بشناسد. آن حضرت به‌طور عملی پیوند بین دین و دانش را نمایاند و در این زمینه شاگردان بسیاری تربیت کرد که بعدها این مبنا را ترویج دادند؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب جعفری این است که در مبانی اندیشه‌های علمی پیوند عمیقی میان دین و دانش برقرار است.
بر خلاف آنچه دانشمندان غرب در قرن ۱۹ و پس از آن خواسته‌اند میان علم و دین تغایر و تضاد ایجاد کنند و گاهی دین را مانع رشد علوم و سبب ایستایی آن دانسته‌اند تا بدین وسیله با دین ستیز کرده و دامنه گرایش به دین را کوتاه کنند، اما شکافنده علوم(ع) ثابت کرد که نه تنها دین مغایر با علوم نیست بلکه مولد علوم است، دین مظهر و معبر رسیدن به علوم است.
2- تمدن‌سازی
مکتب جعفری برخوردار از عناصر تمدن‌ساز بی‌مانندی است. اساس تمدن‌ها، علم است و توانمندی تولید علم و نظریه‌های علمی می‌تواند تمدنی بزرگ را پایه‌گذاری نماید چنانکه دیگر تمدن‌ها را متأثر از خود کند؛ دقیقاً کاری که امام صادق(ع) انجام داد آن هم در شرایطی که عباسیان و امویان در حال درگیری برای کسب قدرت بودند.
«علم فقه» که بسیاری از عناصر تمدنی را در خود جای داده است از جمله شاخه‌های علمی بود که حضرت در مکتب جعفری تأسیس کرد و هزاران جلد کتاب درباره مباحث علمی آن توسط شاگردان مکتب ایشان نوشته شده است که در رشد و تعالی تمدن اسلامی تأثیر فراگیر داشته است. علوم‌قرآنی، علم کلام و توحید و علم امام‌شناسی، شاخه‌های مختلف علم فقه، علم رجال، علم بهداشت و شاخه‌هایی از علم طب، روانشناسی، علوم‌اجتماعی، علم ارتباطات، علم انسان‌شناسی، علم نجوم و کیهان‌شناسی و علم شیمی و فیزیک، علم اعداد و هیأت و... از دیگر شاخه‌های علمی هستند که آن حضرت تأسیس کرد و دانشمندانی در این زمینه‌ها تربیت کرد.
3- شاگردپروری
امام صادق(ع) بنا بر نیاز زمان خویش و توسعه علوم دینی و دفع شبهات از حوزه دین، ابداعی در تعلیم و تربیت کرد که بی‌سابقه بود. ایشان بخوبی به این واقعیت واقف بودند که تربیت شاگرد برای دوام و بقای هر اندیشه و استمرار آن یک ضرورت است. از این‌رو برای حفظ میراث اسلامی به تربیت شاگرد در علوم مختلف اهتمام کردند و این روش حضرت، دوام و بالندگی علمی جهان اسلام را تضمین کرد و سبب رونق علم‌جویی در گستره قلمرو اسلامی و رشد و تعالی تمدن اسلامی شد. تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از چهار هزار نفر نقل کرده‌اند. که این خود تأثیر وسیع و گستره نفوذ علمی حضرت در قلمرو بزرگ اسلامی آن روزگار را نشان می‌دهد.