توسعه بازارهای صادراتی نفت ایران در اقصی نقاط جهان، درخلال اعمال شدیدترین تحریم‌های بین‌المللی علیه تهران؛ ازپالایش نفت ایران در ونزوئلا گرفته تا آفریقا واکنون هم در سوریه.
ایران به ‌عنوان یک کشور تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی که به درآمدهای نفتی وابسته است، درسال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری با هدف دورزدن تحریم‌ها انجام داده که بی‌اثر کردن تحریم‌ها از ابتدای دهه 90 به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین راهکارهای خنثی‌سازی تحریم‌ها در اقتصاد ایران مطرح شده است.
توسعه صنعت پالایشی و پالایشگاهی کشور، ذخیره‌سازی نفت در دوران تحریم در مخازن، عرضه نفت در بورس کالا و اوراق سلف نفتی از جمله راهکارهایی به شمار می‌رود که در این ارتباط مورد توجه قرار گرفته است.
هرچند که تأسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی یکی از بهترین راهکارها برای خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی به شمار می‌رودکه در این ارتباط، امضای قراردادهای مختلف بین ایران و کشورهای دیگر، از جمله اقدامات مهم در مسیر دیپلماسی انرژی در دولت سیزدهم بوده است.
مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی گفته است که با تعمیرات پالایشگاه حمص سوریه می‌توان روزانه 100 هزار بشکه نفت ایران را به سوریه صادر کرد و افزوده که درگذشته‌ تفاهمنامه‌ای سه‌جانبه بین ایران، ونزوئلا و سوریه امضا شده تا یک پالایشگاه 140 هزار بشکه‌ای جدید در سوریه احداث شود و نفت موردنیاز این پالایشگاه از طریق ترکیب نفت ایران و ونزوئلا تأمین شود.
به گفته جلیل سالاری، نیاز به فرآورده نفتی در سوریه و کشورهای همجوار وجود داشت که یک پالایشگاه 140 هزاربشکه‌ای در کنار دو پالایشگاه موجود سوریه به نام حمص و بانیاس تعریف شد و همچنین در سفر اخیر رئیس‌جمهور ایران به سوریه در اردیبهشت‌ماه امسال نیز توافقی مبنی بر تعمیرات پالایشگاه 110 هزار بشکه‌ای حمص توسط مهندسان ایرانی مطرح شد که بعد از آن تیمی از شرکت ملی پالایش و پخش برای انجام مذاکرات و کارهای مطالعاتی اعزام شد و تقریباً یک ماه بعد از سفر رئیس‌جمهور تفاهمنامه تعمیرات پالایشگاه حمص بین ایران و سوریه امضا شد. طبق دورنمای ترسیم‌شده در برنامه هفتم توسعه کشور، صنعت پالایش تا پایان سال ۱۴۰۶ دستیابی به تولید روزانه حدود ۱۳۰ میلیون لیتر بنزین و نفت‌گاز را هدفگذاری کرده که ۷۵ درصد از این مقدار، مربوط به فرآورده‌های با کیفیت یورو ۴ و بالاتر از آن خواهد بود. درحال حاضر و با رشد ۶ درصدی ظرفیت پالایشی کشور، روزانه ۲ میلیون و ۲۸۶ هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی در ۱۰ پالایشگاه مدرن کشور پالایش می‌شود.
به‌طور میانگین روزانه ۱۱۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۱۲ میلیون لیتر گازوئیل باکیفیت در کشور تولید می‌شود که طبق اهداف کمّی شاخص‌های عملکردی انرژی (نفت و گاز) در لایحه برنامه هفتم توسعه، ‌تولید این دو فرآورده اصلی درکشور با رشد حدود ۱۵ درصدی به روزانه ۱۲۹ میلیون لیتر (بنزین) و ۱۳۰ میلیون لیتر گازوئیل تا پایان سال ۱۴۰۶ (همزمان با پایان برنامه هفتم توسعه) افزایش خواهد یافت.
براساس این برنامه تنظیمی، برای تولید و دیپلماسی انرژی با هدف تولید حداکثری، همچنین به‌منظور توسعه دیپلماسی انرژی و حضور در بازارهای بین‌المللی، وزارت نفت مجاز شده از طریق شرکت‌های تابع ذیربط یا شرکت‌های متقاضی غیردولتی مشروط به اخذ تضامین لازم، نسبت به مشارکت در احداث پالایشگاه یا پتروپالایشگاه جدید خارجی یا تملک سهام آنها از محل تحویل نفت خام مازاد بر تعهدهای بودجه‌ای با تصویب شورای اقتصاد اقدام کند.
از تأسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی به‌عنوان یکی از بهترین راه‌ها برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها یاد می‌شود که صادرات خدمات فنی و مهندسی در مقابل سهامداری ایران در پالایشگاه‌های فراسرزمینی در کشوهای دیگر می‌تواند یک سکوی صادراتی نفت و فرآورده‌های آن باشد. (اردیبهشت ماه) سال گذشته قرارداد اولیه با هدف تأمین تجهیزات پالایشگاهی و کمک به تعمیرات اساسی و تکمیل ظرفیت پالایشگاه دولتی ۱۴۰ هزار بشکه‌ای «ال‌پالیتو» در ایالت کارابوبو امضا شد.
ارزش این قرارداد ۱۱۰ میلیون یورو بود که طبق قرارداد دو کشور، منابع مالی این پروژه توسط شرکت نیکو تأمین خواهد شد و خوراک نفت خام این پالایشگاه با مشارکت شرکت ملی نفت ایران از طریق شرکت نیکو تأمین می‌شود.
در کنارآن موارد دیگری نیز برای سرمایه‌گذاری مطرح شد که از بولیوار «سوپریم سوئنو» در نیکاراگوئه به عنوان یکی دیگر از پالایشگاه‌هایی یاد می‌شود که ایران برای آن برنامه داشته است.
در کنارآن می‌توان به برنامه نوسازی و بازسازی 6 پالایشگاه نفتی و گازی در آفریقای‌جنوبی توسط ایران اشاره داشت که دراین صورت ایران می‌تواند نفت خود را وارد بازار 500 هزار بشکه‌ای این کشور کند. درآفریقای جنوبی 6 پالایشگاه نفتی و گازی وجود دارد که به‌دلیل عدم توان فنی تعمیرات آنها، به حالت نیمه‌تعطیل درآمده‌اند و ایران می‌تواند با نوسازی و بازسازی آنها، نفت خود را وارد بازار 500 هزار بشکه‌ای این کشور کند.
کارشناسان بر این باورند که بنزین وگازوئیل بیشترین تقاضا را در بین محصولات نفتی در آفریقای جنوبی دارد و تولید داخلی محدود و ظرفیت پالایشی زیاد، آفریقای جنوبی را به یک واردکننده مهم نفت خام تبدیل کرده، بنابراین واردات نفت خام به دلیل عملکرد ضعیف پالایشگاه‌های آفریقای جنوبی در طول سال 2021 کاهش داشته است.
در حال حاضر، آفریقای جنوبی بخش عمده‌ای از نفت خام خود را از اعضای اوپک و کشورهای جنوب صحرای آفریقا وارد می‌کند. تأمین‌کنندگان عمده عربستان سعودی (43 درصد)، نیجریه (37 درصد) و غنا (9 درصد) هستند.
ایران در دوره پیش از تحریم‌ها یکی از تأمین‌کنندگان اصلی آفریقای جنوبی بوده است.
ناگفته پیداست که با روی کار آمدن دولت سیزدهم، راهبرد وزارت نفت در صادرات نفت ایران، از تعلل برای توافق با امریکا برای افزایش فروش به «بازارسازی نفت» تغییر کرد.
بازارسازی برای فروش نفت ایران بدین معناست که موضوع تحریم از موضوع دوجانبه امریکا و ایران به موضوع مورد دغدغه کشور طرف ثالث در تعاملات نفتی ایران تبدیل شود. بدین‌صورت بازار فروش نفت ایران اثر‌پذیری حداقلی از بازگشت تحریم‌ها داشته و تداوم می‌یابد. گزارش‌ها نشان می‌دهند که تولید نفت ایران در دولت سیزدهم بیش از یک میلیون بشکه در روز افزایش داشته است. تا پیش از دولت سیزدهم تولید نفت کشور ۲ میلیون و ۲۵۰ هزار بشکه بود و اکنون به ۳.۳ میلیون بشکه در روز رسیده است و تا ۱۰ روز دیگر به روزانه ۳.۴ میلیون بشکه می‌رسد. با این حساب، با توجه به کمرنگ‌تر شدن تأثیر‌گذاری تحریم‌ها می‌توان جمع‌بندی کرد که دیپلماسی انرژی در دولت سیزدهم به خوبی جواب داده و دیوار تحریم‌ها به وضوح ترک خورده است.
ازقرار معلوم درآمدهای ایران از محل صادرات نفت و گاز در سال گذشته به محدوده عدد ۵۵ میلیارد دلار رسیده که افزایشی دست‌کم 43 درصدی را در خلال تنها یک‌سال به نمایش گذارده است.
ساده تر اینکه «در آغاز به‌کار دولت سیزدهم، تولید نفت حدود ۲.۳ میلیون بشکه در روز بوده که اکنون به ۳.۳ میلیون بشکه در روز رسیده است.
ازآنجایی که تأسیس پالایشگاه در کشورهای دیگر امری هزینه بر و زمان بر است، وزارت نفت کشورمان سیاست همکاری در پالایشگاه‌های موجود دیگر کشورها را در دستور کار قرار داده است.
در این روش، از ظرفیت خالی پالایشگاه‌های کشورهایی همچون ونزوئلا و ازبکستان استفاده می‌شود.
دولت سیزدهم و وزارت نفت، از ظرفیت دیپلماسی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای استفاده کردند تا تحریم‌های نفتی بر کشور بی‌اثر شود. واقعیت این است که توسعه پالایشگاه‌های فراسرزمینی برای نخستین بار در دولت سیزدهم شکل گرفت چرا که تأسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی یکی از بهترین راه‌ها برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها و صادرات خدمات فنی و مهندسی در مقابل سهامداری ایران در پالایشگاه‌های فراسرزمینی در کشورهای دیگر می‌تواند یک سکوی صادراتی نفت و فرآورده‌های آن باشد.
جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی گفته که با تعمیرات اساسی این پالایشگاه می‌توان روزانه 100 هزار بشکه نفت ایران را به سوریه صادر کرد و از طرفی منجر به صدور خدمات فنی و مهندسی و درآمدزایی برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی نیز می‌شود و افزوده که اخیراً مدیر تعمیرات اساسی پالایشگاه حمص از طرف شرکت ملی پالایش و پخش تعیین شده تا ان‌شاءالله بعد از تکمیل مطالعات بزودی وارد مرحله امضای قرارداد و اجرای عملیات شویم.
وی تصریح کرده که تعمیرات اساسی پالایشگاه‌های فراسرزمینی از جهت سرمایه‌گذاری به مبلغ بسیار کمتری در مقایسه با احداث یک پالایشگاه جدید نیاز دارد و ما هم‌اکنون لیستی از تجهیزات موردنیاز پالایشگاه حمص را تهیه کرده و ظرفیت‌های شرکت‌های ایرانی برای ساخت‌ آنها نیز تطبیق داده شده است.
سالاری اشاره کرده که تعمیرات پالایشگاه حمص از جنبه اقتصادی یک بازی برد-برد بین ایران و سوریه ایجاد می‌کند و همچنین از جنبه سیاسی نیز به کمک به تأمین سوخت محور مقاومت، منجر به تقویت این جبهه خواهد شد و این امکان وجود دارد که ایران وارد حوزه عرضه سوخت در کشورهای محور مقاومت نیز شود.
دریک نگاه کلی، دولت سیزدهم در دو سال گذشته و با اجرایی کردن پالایشگاه فراسرزمینی سیاست‌های تحریمی علیه ایران را به چالش کشیده و نشان داده که با به جای پشت میز نشینی و با حضور در میادین مختلف، می‌توان تحریم‌ها را بی‌اثر کرد؛باوری که دربین وزرای دولت قبل از جمله بیژن نامدار زنگنه وجود نداشت. دیپلماسی انرژی تا اینجای کار درس‌های بزرگی برای افرادی چون زنگنه داشته است.