دو روز پس از آنکه ارمنستان از تحرکات نظامی جمهوری آذربایجان در جوار مرز دو کشور و احتمال حمله نظامی باکو به خاک ارمنستان خبر داد، مقام‌های سیاسی و نظامی ایران رایزنی‌های متعددی را با مقام‌های دو کشور طرف بحران آغاز کرده‌اند. ابتدا سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در گفت‌و‌گوی تلفنی با نخست‌وزیر ارمنستان بر آخرین مواضع اصولی جمهوری اسلامی مبنی بر تغییرناپذیری مرزها در حوزه قفقاز تأکید و تصریح کرد که جمهوری اسلامی به عنوان همسایه قدرتمند ارمنستان آماده ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه است. همزمان یک هیأت بلندپایه از نیروهای مسلح کشورمان نیز با وزیر دفاع جمهوری آذربایجان دیدار کرد و تحولات اخیر در قفقاز را مورد بررسی قرار داد.
ماجرای مناقشه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان به پیش از توافق 1994 باز می‌گردد که آذربایجان کنترل منطقه قره‌باغ و ۷ منطقه اطراف آن را از دست داد؛ اتفاقی که سبب شد فضای ایروان و باکو تا سال‌های پس از آن در مرز تنش خاموش پیش رود و فرصت پرداختن به همکاری متقابل و منطقه‌ای را از دو کشور بگیرد. بنابراین واقعیت وجود تنش پنهان که نشأت گرفته از سرزمین‌های از دست رفته باکو در این مناقشه بود، بروز درگیری نظامی میان دو کشور را اجتناب ناپذیر می‌کرد.
جنگ 2020 میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان این فرصت را به مقام‌های باکو داد تا کنترل بخشی از قره‌باغ و ۷ ناحیه اطراف آن را به دست گیرند؛ موفقیتی که بدون بهره‌مندی از پشتوانه حمایت دیپلماتیک کشورهای دیگر همچون جمهوری اسلامی که اراضی تصرف شده را حق آذربایجان می‌دانست، ممکن نمی‌شد. این چنین شد که با توافق مشترک سران آذربایجان، ارمنستان و روسیه، نیرو‌های حافظ صلح روسی در کریدور لاچین (ارتباط ارمنستان و خانکندی) و خط تماس در قره‌باغ مستقر شدند. به این ترتیب ارمنستان در پایان جنگ ۲۰۲۰ از مناطقی که خاک رسمی جمهوری آذربایجان به شمار می‌آمد، عقب‌نشینی کرد اما همچنان کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی را در اختیار داشت که از طریق گذرگاه لاچین به خاک اصلی ارمنستان اتصال می‌یافت.
نشانه‌های جدید برآمده از بحران تاریخی
نشانه‌های بحران از آنجایی دوباره پدیدار شد که باکو پس از جنگ قره‌باغ۲۰۲۰ کوشید جنوب ارمنستان را هم ضمیمه خاک خود کند؛ تلاشی که با شکست روبه‌رو شد اما تکرار این تلاش در سال‌های 1400 و 1401 که به بهانه چند تنش مرزی صورت گرفت، نشان داد مقام‌های آذربایجانی در صحنه میدانی اهداف زیاده خواهانه‌ای همچون تصرف و اشغال بخشی از خاک ارمنستان در استان «سیونیک» را با هدف ایجاد دالان «زنگه زور» و تحمیل آن به «ایروان» و همچنین تهران جست‌و‌جو می‌کنند. دالان «زنگه‌زور» می‌تواند پیوستگی سرزمینی ایران با ارمنستان را قطع کرده و همچنین مسیرهای ترانزیتی ایران در شمال و شمال غربی به سمت اروپا برای صادرات و واردات را منحصراً در اختیار جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار دهد. افزون بر این قطع رابطه جغرافیایی ایران و ارمنستان از طریق تسلط باکو بر استان «سیونیک» ارمنستان به قطع دسترسی ایران به گرجستان و بندر «باتومی» در ساحل دریای سیاه می‌انجامد.
بنابراین تحرکات اخیر جمهوری آذربایجان که چشم‌انداز یک درگیری نظامی جدی با ارمنستان را از سوی ناظران قابل پیش‌بینی کرده است، از یک سو با هدف ناگزیر کردن ایروان به پذیرش شرایط باکو و از سوی دیگر تصرف کامل قره‌باغ و ایجاد کریدور جعلی زنگه‌زور ذیل اشغال جنوب ارمنستان صورت می‌گیرد. این چنین است که بار دیگر وضعیت جاری در قفقاز به‌واسطه استقرار نیروهای نظامی آذربایجان به سمت سیونیک، قره‌باغ و بخشی از مناطق مرزی ارمنستان، آلارم هشدار درباره وقوع جنگ تازه‌ای بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان را به صدا در آورده است.
حمایت خاموش شرکا
به نظر می‌رسد تحرکات تنش آفرین جمهوری آذربایجان فارغ از حمایت‌های هم‌پیمانان خارجی‌اش همچون رژیم صهیونیستی و ترکیه نیست. روابط باکو و تل آویو پس از سه دهه رابطه سیاسی فروردین ماه امسال با افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در تل‌آویو ابعاد متفاوتی یافت؛ اقدامی که با در اختیار گرفتن تسلیحات و پهپادهای اسرائیلی از سوی جمهوری آذربایجان برای استفاده در جنگ با ارمنستان بی‌ارتباط نبود و نشان می‌داد رژیم صهیونیستی در روند ضدیت با جمهوری اسلامی، این اقدامات را با پنهان‌کاری و در سکوت به پیش می‌برد و این چیزی نیست که بسادگی از سوی ایران تحمل شود. علاوه بر اسرائیل نمی‌توان از رد پای ترکیه در ماجراجویی‌های اخیر «الهام علی اف»، رئیس‌جمهور آذربایجان در قفقاز غافل شد. چه مقام‌های آنکارا نیز چندان بی‌میل نیستند تا برای ایجاد یک هاب ترانزیتی- انرژی از طریق ایجاد پیوستگی سرزمینی با جمهوری آذربایجان، این کشور را از طریق خاک خود به اروپا متصل کرده تا ضمن تقویت محوریت خود در منطقه، زمینه‌های ضعیف‌تر شدن رقبای منطقه‌ای را فراهم آورند. در نتیجه طراحان سناریوی قفقاز تغییرات اساسی در ژئوپلیتیک منطقه را جست‌و‌جو می‌کنند که به نظر می‌رسد مقام‌های باکو بتدریج در حال اجرای آن هستند.
خطوط قرمز ایران
اینها اهداف و اقداماتی نیست که جمهوری اسلامی نسبت به آن بی‌تفاوت بماند. چه مقام‌های کشور تاکنون چندین بار در عالی‌ترین سطوح نسبت به هرگونه تغییرات در جغرافیای سیاسی منطقه هشدار داده و تصریح کرده‌اند در صورتی که هرکدام از طرفین تنش در قره باغ قصد تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و تغییر مرزهای بین‌المللی را داشته باشد، ایران خویشتنداری و سیاست بی‌طرفانه خود را کنار گذاشته و مستقیماً اقدام متقابل خواهد کرد. برگزاری چندین رزمایش نظامی در مرزهای شمالی و احداث کنسولگری در قاپان مرکز سیونیک نیز پشتوانه‌ای برای رویکرد اعلامی دولت در قبال تحرکات جنجالی آذربایجان بود.
سفر اخیر هاکان فیدان به تهران نیز که با هدف ارزیابی آخرین مواضع تهران در خصوص مسائل منطقه‌ای به خصوص قفقاز صورت گرفت، از منظر وقوف به جدیت جمهوری اسلامی در حفاظت از خطوط قرمز خود در مرزهای جغرافیایی حائز اهمیت بود. رئیس‌جمهور در دیدار خود با فرستاده ترکیه به صراحت از خطوط قرمز طراحی شده توسط مقام معظم رهبری در مورد تغییرناپذیری مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه سخن گفت و نشان داد جمهوری اسلامی در صورت عدم توجه به این هشدار، آماده ارسال پیام جدی‌تری به باکو، آنکارا و تل‌آویو خواهد بود.

بــــرش

رئیس جمهور در گفت‌و‌گوی تلفنی با نخست‌وزیر ارمنستان:
آماده ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه هستیم

سید ابراهیم رئیسی روز گذشته در پاسخ به تماس «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان، در واکنش به گزارش وی از آخرین تحولات منطقه قفقاز، ضمن اعلام مجدد مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تشنج و نیز تغییر در مرزهای تاریخی منطقه، بر آمادگی کشورمان به عنوان همسایه‌ای قدرتمند، برای ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه تأکید کرد. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، رئیسی با اعلام حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی تمام کشورهای منطقه گفت: «معتقدیم مسائل منطقه باید با گفت‌و‌گو میان کشورهای منطقه حل و فصل شده و به طور جدی مخالف باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه قفقاز هستیم. ایران آمادگی دارد نقش خود را برای کمک به حل و فصل مسائل از طریق گفت‌و‌گوهای دیپلماتیک ایفا نماید.» «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان نیز در این گفت‌و‌گوی تلفنی ضمن  قدردانی از مواضع جمهوری اسلامی ایران در این زمینه گفت: «جمهوری اسلامی ایران همواره نقش مؤثر و سازنده‌ای در برقراری، حفظ و تقویت صلح، ثبات و امنیت در منطقه داشته است.» در همین رابطه، محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور با اشاره به گزارش تلفنی پاشینیان از اوضاع میدانی قفقاز در پیامی در شبکه اجتماعی نوشت:« نخست، هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ماست. دو: غیر از فرمت ۳+۳، همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آنها و سفرهای مشکوک، فقط اوضاع را پیچیده می‌کند. سه: ایران آماده هرگونه کمک به دو طرف برای حل و فصل موضوع است». همزمان با این گفت‌و‌گوی تلفنی وزارت دفاع جمهوری آذربایجان نیز با انتشار بیانیه‌ای خبر داد که «ذاکر حسن‌اف»، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان روز گذشته میزبان هیأتی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به ریاست امیر سرتیپ «محمد احدی» بود که طرفین در خلال آن پیرامون آخرین مواضع رسمی کشورهای مرتبط با بحران قفقاز به تبادل نظر پرداختند.