بازگشت حیات به کالبد بی‌جان آبخوان‌ها
میزان افت آب‌های زیرزمینی بیش از ۵ برابر افزایش داشته است
جزئیات اجرای 30 طرح تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی کشور نشان از برنامه‌ریزی برای تزریق سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به آبخوان‌های ایران دارد.
براساس گزارش راهبری کلان فعالیت‌های طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی کشور، 30 پروژه تغذیه مصنوعی در دست احداث کشور به 16 استان اصفهان، ایلام، البرز، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان‌های‌جنوبی، رضوی، شمالی، سیستان و بلوچستان، قزوین، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان، مرکزی، هرمزگان و یزد اختصاص دارد.
در این بین استان هرمزگان به دلیل افزایش بارش‌های سیل‌آسا و کاهش ورودی آب به خلیج‌فارس، صاحب بیشترین طرح تغذیه مصنوعی می‌باشد و 8 طرح تغذیه مصنوعی در مناطق مختلف این استان در حال اجراست.
ایران دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک بوده و متوسط بارش ۲۵۰ میلی‌متری دارد که این میزان بارش حدود یک‌سوم متوسط جهانی است.
متوسط بارش کشور در گذر زمان رو به کاهش بوده، به طوری که میانگین بارش ۵۳ ساله کشور حدود ۲۵۰ میلی‌متر بوده در حالی که میانگین ۱۳ ساله اخیر به ۲۳۲ میلی‌متر کاهش یافته است.
درکنار روند کاهشی بارش کشور، روند افزایشی دما باعث افزایش تبخیر و کاهش سهم بارش‌های مؤثر شده و شرایط مذکور در کنار تغییرات عوامل اجتماعی و اقتصادی در طول سالیان گذشته و همچنین عدم اتخاذ تصمیمات متناسب و سازگار با شرایط کم‌آبی، باعث عدم تغذیه مناسب و افت تراز آب زیرزمینی شده و همین امر باعث محدودیت منابع آب در دسترس می‌شود.
میزان افت آب‌های زیرزمینی در بازه ۲۵ سال اخیر نسبت به دو دهه قبل از آن بیش از ۵ برابر افزایش داشته و نرخ فرونشست زمین در برخی شهرها مانند اصفهان ۵ برابر بیشتر شده است.
گفته می‌شود طی چند دهه گذشته ۱۴۰ میلیارد مترمکعب آب از آبخوان‌ها (آب زیرزمینی) به صورت تجمعی برداشت شده است که این میزان برداشت باعث شد از ۶۰۹ محدوده آبخوان‌ها، ۴۲۲ محدوده بحرانی و فوق‌بحرانی شود.
ناگفته پیداست یکی از جنبه‌های منفی و فاجعه‌بار افزایش کســری آبخوان‌ها، پدیده فرونشست زمین است که متأسفانه طی سال‌های اخیر روندی افزایشی داشته اســت.
فرونشست زمین پدیده‌ای است که عمدتاً به دلیل افزایش تنش عمودی مؤثر خاک در نتیجه کاهش فشار آب منفذی رخ می‌دهد.
این نوع از فرونشســت در نتیجه افزایش بی‌رویه برداشت از آبخوان‌ها و افزایش کسری آنها ایجاد می‌شود.
درحال حاضر ۵۵ درصد از ۹۸ میلیارد مترمکعب آبی که به صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
درمیان استان‌های کشور بیشترین وابستگی به آب‌های زیرزمینی به استان‌هایی همچون کرمان، یزد، البرز، خراسان‌جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان‌رضوی و فارس اختصاص دارد که به ترتیب در این استان‌ها سهم برداشت آب از منابع آب زیرزمینی نسبت به آب‌های سطحی ۹۳ درصد، ۹۱ درصد، ۸۹ درصد، ۸۹ درصد، ۸۸ درصد، ۸۷ درصد، ۸۴ درصد و ۸۰ درصد است.
هم‌اکنون ۵۵ درصد کل آب مصرفی کشور از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود.
این در شرایطی است که در ۱۶ استان کشور بیش از ۶۰ درصد و هشت استان بیش از ۸۰ درصد، مصارف آب خود را وابسته به آب زیرزمینی هستند.
کیست که نداند منابع آب زیرزمینی یکی از راهبردی‌ترین ذخایر هر کشور است و صیانت از این منابع از جمله دستورکارهای حاکمیت و مردم در سراسر جهان قرار دارد.
در این بین ایرانی‌ها با تکیه بر ابزارهای نوین استفاده از منابع آب زیرزمینی نظیر قنات، از پیشرفته‌ترین ملت‌ها از منظر حفظ منابع آب زیرزمینی به حساب می‌آیند.
براساس مطالعات علمی، جایگزینی هر لیتر منابع آب زیرزمینی طی چرخه آب 20 سال زمان نیاز دارد و همین مسأله سبب شده است اهمیت برداشت از این ذخایر در راستای استفاده بهینه از حساسیت بیشتری برخوردار باشد.
به استناد اطلاعات سومین آماربرداری منابع آب کشور در سال 1402، سهم منابع آب زیرزمینی در تأمین نیاز آبی کشور از 60 درصد فراتر رفته و به 60.4 درصد رسیده است که نسبت به نتایج آماربرداری پیشین با افزایش سهم آب زیرزمینی مواجه هستیم.
فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب ایران گفته براساس برآوردها با اقدامات انجام شده در زمینه انسداد ابزارهای غیرمجاز برداشت آب‌های زیرزمینی، تاکنون برداشت از آبخوان‌های کشور به میزان حدود ۳.۷ میلیارد متر مکعب کاهش یافته که این میزان ۱۸ برابر ظرفیت سد کرج است و افزوده که سالانه نزدیک به ۱۹ درصد تخلیه چاه‌های کشور از طریق حدود ۴۰۰ هزار حلقه چاه فاقد پروانه انجام می‌شود و تعیین‌تکلیف آنها بر اساس اسناد و قوانین بالادستی نیازمند پیگیری‌های فنی و حقوقی است.
با این همه و در راستای صیانت از منابع آبی کشور، یکی از مهم‌ترین اقدامات در کنار مدیریت برداشت از این مخازن، اجرای طرح‌هایی با هدف افزایش ورود آب به مخازن زیرزمینی و همچنین کاهش تبخیر است.
بر این اساس یکی ازمهم‌ترین سرفصل اقدامات به منظور افزایش ذخیره آب به سفره‌های آب زیرزمینی اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی آبخوان و تزریق آب به مخازن آب زیر زمین است.
تغذیه مصنوعی عملیاتی است که با استفاده از روش‌های مختلف می‌توان آب‌های موجود در سفره‌های آب زیرزمینی را در شرایط خاص افزایش داد.
به معنای دیگر، وارد کردن آب در لایه‌ها و مخازن آب‌های زیرزمینی معادل تغذیه مصنوعی است.
فیروز قاسم‌زاده، سخنگوی صنعت آب در تشریح آخرین وضعیت طرح‌های تغذیه مصنوعی کشور گفته که در راستای احیا و تعادل‌بخشی سفره‌های آب زیرزمینی فعالیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری گسترده‌ای در دستور کار قرار گرفته که یکی از انواع این فعالیت‌ها طرح‌های تغذیه مصنوعی آبخوان است.
وی افزود: تاکنون 318 پروژه تغذیه مصنوعی به ظرفیت 700 میلیون مترمکعب تزریق آب در سرتاسر کشور اجرا شده است.
قاسم‌زاده در تشریح طرح‌های در دست اجرای تغذیه مصنوعی گفت: هم‌اکنون وزارت نیرو 30 پروژه تغذیه مصنوعی با ظرفیت 107 میلیون مترمکعب را در دست اجرا دارد.
سخنگوی صنعت آب اضافه کرد:همچنین 68 پروژه تغذیه مصنوعی در دست مطالعه است که ظرفیت این پروژه‌ها 138 میلیون مترمکعب تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی را فراهم می‌کند.
این مقام مسئول گفت: با توجه به طرح‌های اجرا شده، در دست اجرا و مطالعه شده، هدفگذاری تزریق 945 میلیون مترمکعب آب به سفره‌های زیرزمینی در قالب پروژه تغذیه مصنوعی در دست اجرا قرار گرفته است.
واقعیت این است که با هدف تنظیم برنامه‌های احیا و تعادل‌بخشی آبخوان‌ها و پیگیری و اجرای آنها در سطح استان‌های کشور، تاکنون بیش از ۱۲۰ هزار ابزار برداشت آب با حجم برداشت معادل ۳.۷ میلیارد متر مکعب از منابع زیرزمینی در سطح کشور مسدود که از این تعداد نزدیک به ۲۳ هزار ابزار در دو سال اخیر انجام شده است.
برش
بهره مناسب از روان آب و سیلاب
کارشناس حوزه آب و نیرو در ارتباط با اهمیت اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی آبخوان گفته است که با تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها می‌توان نشست را کنترل کرد و در چنین شرایطی ممکن است نیاز به تزریق آب به درون لایه‌های زمین برای جبران نشست باشد.
پژمان تیموری، درباره ضرورت اجرای عملیات پخش سیلاب برای تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی و فواید و دستاوردهای آن تأکید کرد: به دلیل مشکل بودن انتقال فاضلاب‌های تصفیه‌شده شهری به دشت‌ها، باید در این مناطق بشدت به دنبال مهار روان‌آب‌ها و مدیریت سیلاب‌ها باشیم تا آب را به هر صورت ممکن در سطح زمین یا زیر زمین ذخیره کنیم و از این راه آبخوان‌ها تغذیه شوند.
تیموری بیان کرد: اگر بتوانیم آب را هنگام ظهور روان‌آب و بروز سیلاب مستقیماً به درون زمین تغذیه کنیم، در این صورت احتمال تبخیر و هدررفت آب به طور کامل از بین می‌رود و با حفظ آب در زیر زمین، هر مقدار آب می‌تواند جذب لایه‌های زیرین آبخوان‌ها شود و هر مقداری که باقی بماند، به‌عنوان ذخیره در دسترس برای مصارف آتی در زیر زمین ذخیره خواهد شد.