اینجا کسی بزرگسال نیست
میراث کودکان باستان
کبریا حسین‌زاده
خبرنگار
تجربه متفاوتی است؛ بیدار کردن کودک درون بدون خجالت از سن و سال را می‌گویم، آن هم زمانی که قضاوت نشوید، بتوانید کودکی کنید، شاخص‌ترین داستان‌ها و افسانه‌های ایران را در سه ساعت بشنوید، صدای حیوانات را دربیاورید، شعر بشنوید، شعر بخوانید، از اسباب بازی‌های دوره باستان شگفت‌زده و با بازی‌های دهه 60 سرگرم شوید.
کودکی در موزه کودکی «ایرانک» با روایت یک قصه سه هزار ساله شروع می‌شود؛ افسانه درخت خرما و بزی به اسم «درخت آسوریگ» که روایت کننده 360 مورد از مزایای درخت خرما و بز است.
می‌توانید این قصه را که دو هزار سال پیش مکتوب شده و تا دوره قاجار هم همچنان روایت می‌شده میان یک نخلستان و کنار رود فرات در موزه بشنوید.
سپس نمونه‌ای از دفتر مشق‌های دانش‌آموزان دوران باستان را می‌بینید که روی لوح‌های گِلی تمرین نوشتن «مرد دانا، تو مرد دانا، مرد دانای کوچک» می‌کرده‌اند.
نخستین بازی‌افزارها هم در ویترینی نمایش داده شده‌اند، ابزارهایی که همه آنها با هدف بازی تولید نمی‌شدند بلکه در مراسم آیینی به کار برده می‌شدند اما چون شکل و زیبایی آنها توجه کودکان را هم جلب می‌کرده، به عنوان اسباب‌بازی هم استفاده می‌شدند، گرچه روایت‌های باستان‌شناسان درباره وجود این بازی‌افزارها در کتیبه‌ها متفاوت است، یکی آنکه وجود این ابزار در دست کودکان زنده به دلیل دور شدن شیاطین بوده و دیگر اینکه اگر در مقبره کودکان قرار می‌گرفته برای اهدا به خدایان زیرزمین بوده تا کودکان در دنیای دیگر هم زندگی خوبی داشته باشند، مثل نمونه‌ای از شیری با قدمت 4 هزار سال که اصل آن در مخزن موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.
این اسباب‌بازی‌ها از جنس سنگ، چوب، گِل و استخوان ساخته می‌شده و اغلب هم شبیه حیوانات بود‌ه‌اند.
همه این اطلاعات از 15 سنگ‌نگاره‌ای که در آن تصویری از کودکان وجود داشته، بدست آمده است.
بازی 5 هزار ساله
بعد نوبت به ویترین قدیمی‌ترین صفحه‌های بازی می‌رسد که از شهر سوخته در سیستان و بلوچستان کشف شده‌اند، صفحه‌ای از جنس چوب آبنوس و نقش ماری که به دور خودش پیچیده است اما چگونگی بازی آن مشخص نیست. نمونه‌ای دیگر از این بازی‌های صفحه‌ای در تپه‌های سیلک پیدا شده که به 58 خانه معروف است و شبیه به
مارو پله‌های امروزی است.
بخش اسباب بازی‌های ایران باستان داستان‌های بسیاری دارد که همه با سند روایت می‌شوند، سپس وارد دنیای کودکانه بعد از ورود اسلام به ایران می‌شوید و چه روایتی جذاب‌تر از شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی و زندگی کودکی اسطوره‌هایی چون کاوه، زال، رستم و سهراب. نگاه فردوسی به کودکان همراه با امید و نور است، آنجایی که ضحاک خواب می‌بیند با بدنیا آمدن کودکی حکومت او از بین می‌رود بیانگراین است که کودکان منشأ امید و روشنایی هستند و ممکن است با بدنیا آمدن آنان اتفاقات خوبی رخ دهد.
«یویو» یک بازی ایرانی
حالا نوبت به نگارگری‌ها و نسخه‌های خطی می‌رسد تا ثابت کند «یویو» یک بازی ایرانی است و حداقل 500 سال قدمت دارد که قدیم‌ترها آن را «فرفرک» می‌نامیدند.
مشق آموزی در مکتب خانه‌ها هم یک روایت کننده کودک در این موزه دارد که از فلک کردن کودکان در آن زمان می‌گوید.موزه کودکی ایرانک، یک سنگ قبر هم دارد که روح انسان دفن شده زیر آن با رفت و آمد و صدای کودکانه شاد می‌شود. انسانی به نام میرزا حسن‌خان رشدیه که لطف بزرگی در حق مردم ایران کرد و چرایی فرار کودکان از مکتب خانه‌ها و دلیل باسوادی یک ایرانی از هر هزار نفر و بی‌سوادی یک فرنگی از هر هزار نفر را جست‌و‌جو می‌کند و در نهایت پی به شیوه نادرست آموزش در ایران می‌برد و آموزش نوین را در دوره قاجار پایه‌گذاری می‌کند.جبار باغچه‌بان و محمد بهمن بیگی هم در این موزه روایت می‌شوند چرا که دانش‌آموزان ایران زمین مدیون آنان هستند.
در کار خدا دست نمی‌برند
حالا نوبت به عروسک‌های نقاط مختلف ایران می‌رسد، عروسک‌هایی که فقط برای بازی ساخته نمی‌شدند بلکه کاربردهای دیگری هم داشتند مثل عروسک «ورزا مشته» در گیلان که با هدف برکت‌آوری ساخته می‌شده است.
از طرفی این عروسک را بیرون خانه نصب می‌کردند تا همسایه‌ها متوجه شوند یک دختر دم‌بخت هنرمند در این خانه وجود دارد. تکمچی یا همان (بز نر) در آذربایجان نیز پیام‌آور نوروز بوده است. لیلی یا بازبازک هم همچنان توسط بختیاری‌ها ساخته می‌شود. نمونه‌ای از عروسک خوردنی هم می‌بینید که همچنان با سیب ساخته می‌شود که در شب‌های طولانی زمستان با آن بازی می‌کردند.
برخی عروسک‌ها هم چشم، بینی و دهن ندارند چرا که مردم مناطقی که این عروسک‌ها را می‌ساختند، معتقد بودند اگر برای عروسک‌ها صورت بکشند، در کار خدا دست برده‌اند.
نمونه‌ای از لباس کودکان دوره قاجار، گهواره‌های مناطق مختلف، سرگرمی‌های مربوط به زمانی که تلویزیون وجود نداشته، ماسک‌های نمایش شهر قصه، نمونه‌ای از جعبه شهر فرنگ و اسباب بازی‌های اهدایی چهره‌های شاخص ایران در موزه کودکی ایرانک جمع شده است.
اشیای نمایش داده شده در موزه ایرانک شامل اسناد دسته اول، کتاب، گرامافون، نسخه چاپ سنگی، نشریات کودکان از دهه ۲۰، بازی‌افزارها و پوشاک می‌شوند. حدود 5 هزار شیء در فضای 800 متر مربعی موزه به نمایش گذاشته شده که 80 درصد آن اهدایی است.
موزه کودکی ایرانک ابتدا به صورت نمایشگاه بوده و مدیر آن از سال 1382 در تلاش برای ایجاد موزه دائم است که تا کنون موفق نشده است.
به اعتقاد «فرزانه طاهری» شاید هزار موزه کودک در دنیا وجود داشته باشد اما به واقع موزه کودکی ایرانک، سعی کرده مجموعه کاملی را در این زمینه پوشش دهد. این مجموعه از سال ۹۸ مستأجر ساختمان اسناد ملی شده است.
مدیر ایرنک می‌گوید: موزه ما علاوه بر تاریخ فرهنگ کودکی سعی کرده آداب موزه‌داری را هم آموزش دهد. این موزه تعاملی است تا کودکان را به بازدید از موزه ترغیب کنیم. سه ماه اولی که به این ساختمان نقل مکان کردیم حدود ۶ هزار بازدیدکننده داشتیم اما با شیوع ویروس کرونا، موزه حدود یک سال و نیم تعطیل و با توجه به بحران‌هایی که پشت‌سر هم اتفاق افتاد نفس‌مان بریده شد.
بخش مربوط به کودکان هم اولین جایی است که در بحران‌های اقتصادی حذف می‌شود؛ ما هستیم چون معتقدیم با ادبیات می‌توانیم بسیاری از آسیب‌ها را به صلح تبدیل کنیم با وجود این اگر پشتیبان مالی نداشته باشیم میلیاردی و اگر پشتیبان مالی داشته باشیم میلیونی ضرر می‌دهیم.در موزه کودکی ایرانک سعی می‌شود افراد را به چشم کودکان دیروز ببینند و برای آنان قصه بگویند به همین دلیل طاهری می‌گوید: اینجا بزرگسال نداریم چرا که جای چشیدن کودکانه است.