سمیه افشین فر
روزنامه نگار

«وقتی به دیدن مامان می‌روم به من می‌گوید «به مامانت سلام برسون». فقط چشم می‌گویم و بغض می‌کنم. مادرم از آلزایمر رنج می‌برد و من هم از رنج او، رنج می‌برم.»
«پدرم چهل و پنج سال است که در تهران زندگی می‌کند اما اصالتاً تبریزی است. از وقتی دچار آلزایمر شده فارسی حرف زدن را فراموش کرده و ما هم ترکی بلد نیستیم اما وقتی با کسی به ترکی حرف می‌زند، حالش خیلی خوب می‌شود.»
«من از مادرم که آلزایمر و پارکینسون دارد، پرستاری می‌کنم. آلزایمر باعث شده مادرم یک سؤال را بی نهایت بار تکرار کند و من هر دفعه انگار سؤال را تازه شنیده‌ام، جواب می‌دهم. حتی وقتی مادرم از خواب بلند می‌شود و می‌پرسد، اینجا خونه کیه و تو پسر من رو ندیدی؟ فقط خیالش را راحت می‌کنم، لبخندی می‌زند و باز به خواب می‌رود.» اینها گوشه کوچکی از روایت کسانی است که با بیمارانی زندگی می‌کنند که غبار فراموشی روی خاطره‌هایشان سایه انداخته است. طبق آمار انجمن جهانی آلزایمر، تا سال 2050، تعداد 131.5 میلیون نفر در جهان با دمانس (زوال عقل) زندگی خواهند کرد که 68 درصد این بیماران در کشورهای با درآمد کم و یا متوسط قرار دارند. برای همین به این بیماری لقب بیماری قرن را داده‌اند. ابتلا به آلزایمر مثل ویروس نیست که فردی در اثر تعامل با محیط به آن دچار شود و بتوان با پیشگیری‌هایی ساده جلوی آن را گرفت. دکتر بابک زمانی متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب، آلزایمر را بیماری تحلیل‌برنده مغز می‌خواند که به دلیل رسوب آمونویید روی قشر مغز اتفاق می‌افتد. «مهمترین عامل ابتلا به این بیماری ژن است». پس وقتی پای ژن در میان باشد، در تمام سنین احتمال ابتلا به آن وجود دارد؛ هر چند بیشترین شیوع آن از 70 سالگی به بالا پدیدار می‌شود و به طور کلی در دهه‌های بالای عمر هر سال، ده درصد به شیوع این بیماری افزوده می‌شود. به طوری که 80 درصد افراد بالای 90 سال مبتلا به آلزایمر هستند. دکتر زمانی البته در گفت‌و‌گو با «ایران» با تأکید بر اینکه آلزایمر به معنای پیری نیست و در سنین بالا هم هستند کسانی که آلزایمر ندارند و از نظر شناختی کاملاً سالم هستند، می‌گوید: «این بیماری حتی در دهه‌های پایین‌تر عمر افراد هم مشاهده می‌شود و ریسک ابتلا در تمام سنین دیده می‌شود، اما در سنین بالا شیوع بیشتری دارد. حتی آلزایمر در سنین 40 تا 50 هم ممکن است رخ بدهد اما بسیار نادر است.»
یکی از نشانه‌های بارز ابتلا به آلزایمر فراموشی است اما هر فراموشی را نباید به حساب آلزایمر گذاشت چرا که عدم تمرکز و فراموشی‌های ناشی از استرس و اضطراب یا وقایع تروماتیک و... هم رخ می‌دهد. این روزها خیلی‌ها ممکن است دچار نشانه‌هایی از فراموشی شوند که به سرعت این اضطراب سراغشان بیاید که نکند دارند آلزایمر می‌گیرند! در آلزایمر به خاطر سپردن اتفاقات و اطلاعات توسط مغز مختل می‌شود و با گذشت زمان این فراموشی ادامه‌دار می‌شود و شدت بیشتری پیدا می‌کند؛ تا جایی که فرد حتی ممکن است نام اعضای خانواده و کارهای روزانه خود را نیز از یاد ببرد. از سوی دیگر آلزایمر و دمانس هم با هم متفاوت هستند. دکتر زمانی درباره این تفاوت‌ها می‌گوید: «دمانس یعنی زوال عقل. تمام بیماری‌های تحلیل‌برنده‌ای را که باعث کاهش قوای شناختی بشر می‌شود، دمانس یا زوال عقل می‌گوییم که آلزایمر معروفترین گروه این بیماری‌هاست. البته بیماری‌های دیگری هم داریم که باعث زوال عقل می‌شوند و علایم و شیوع و خصوصیات و درمان دیگری دارند مثل بیماری «دی‌ال‌بی». آلزایمر شایعترین و معروفترین این بیماری‌هاست. علایم اولیه آن به صورت اختلال حافظه است، اختلال حافظه به معنای فراموش کردن خاطرات نیست. در بیماری آلزایمر چیزی فراموش نمی‌شود، بلکه از زمانی که بیماری شروع می‌شود در شدت و درجه‌های مختلف، آنچه که اتفاق می‌افتد، دیگر به خاطر سپرده نمی‌شود ولی یادآوری خاطرات گذشته ممکن است تا مدت‌ها سالم و بدون تغییر باقی بماند. هر چند در مراحل پیشرفته قطعاً یادآوری خاطرات گذشته هم از بین می‌رود.» به عبارت دیگر اگر شما دچار فراموشی نام یک بازیگر یا یک شیء در لحظه شدید یا یادتان رفت سوییچ ماشین خود را کجا گذاشته‌اید یا الان در آشپزخانه برای چه کاری آمده‌اید، بیشتر از آنکه ذهنتان را سمت آلزایمر بچرخانید، برای اینکه علت این فراموشی‌ها را پیدا کنید که به احتمال زیاد استرس و اضطراب است، اقدام کنید. اما اگر رویدادهای جدید، افراد جدیدی که با آنها ملاقات می‌کنید و... را فراموش کرده‌اید و سن شما هم بالای 50 سال است، کمی جدی‌تر به علایم خود فکر کنید.
سبک زندگی و آلزایمر
آلزایمر بیماری سختی است و از وقتی سیر آن شروع می‌شود، پیش‌رونده است و بیشتر به عوامل ژنتیکی باز می‌گردد. با اینکه شمار مبتلایان آن در جهان کم نیستند، داروهای این بیماری محدود است و سال‌هاست که درمان جدیدی برای بیماران آلزایمر پیدا نشده است؛ هر چند دانشمندان به‌سختی در تلاش هستند. داروهای این بیماری که سیر آن را کند می‌کند، نسبتاً ارزان هستند و مشکل خاصی در تهیه آنها وجود ندارد اما دارو در این بیماری نقش کوچک و محدودی دارد و از یک مرحله‌ای به بعد اثر زیادی هم ندارند، هر چند نمی‌توان آنها را قطع کرد چون ممکن است اثربخشی کمی داشته باشند. این پزشک با تأکید بر اینکه هنوز درمانی برای آلزایمر وجود ندارد، در مورد رابطه این بیماری با سبک زندگی افراد چنین می‌گوید: «آلزایمر هنوز درمانی ندارد اما این بیماری قابل پیشگیری است. البته نمی‌توانیم جلوی ابتلا به آن را بگیریم اما با انجام اقداماتی می‌توانیم در صورت ابتلا به آلزایمر بروز علایم را به تأخیر بیندازیم. این اقدامات غیر دارویی است. یعنی یکی از مهمترین عواملی که آلزایمر را تشدید می‌کند، بازنشستگی، خانه‌نشینی و عدم فعالیت فکری است و در بسیاری از موارد بعد از بازنشستگی این بیماری در افراد مشاهده می‌شود. فعالیت فکری زیاد و مشغله کاری باعث می‌شود تا فعالیت مغزی تداوم پیدا کند.»
وی ادامه می‌دهد: «سلول‌های مغزی هم مثل عضله‌های بازو وقتی فعالیت می‌کنند، چاق‌تر می‌شوند و وقتی فعالیت نمی‌کنند، لاغر می‌شوند. در نتیجه اگر آلزایمر به سراغ فردی بیاید که از قبل سلول‌های لاغرتری داشته، خیلی سریعتر پیشرفت می‌کند ولی اگر به سراغ کسی که سلول‌های مغزی فربه‌تری داشته برود، علایم دیرتر بروز پیدا می‌کند، هر چند که از خود ابتلا جلوگیری نمی‌شود. در واقع سبک زندگی در ابتلا یا عدم ابتلا تأثیری ندارد ولی در نشانه‌ها و زمان بروز و شدت علایم بسیار مؤثر است.»
اما مهمترین تغییر در سبک زندگی برای دوری از بروز علایم آلزایمر چیست؟ به گفته دکتر زمانی، مهمترین چیزی که در سبک زندگی مهم است توجه به این موضوع است که افراد به کاری مشغول بوده و فعالیت فکری داشته باشند. بعد از فعالیت فکری مهمترین نکته فعالیت فیزیکی آن هم در فضای باز است. بعد از همه اینها دور بودن از مصرف دخانیات و سیگار و حفظ رژیم‌های غذایی مناسب که در آن قند و چربی کنترل شده باشد، می‌تواند از شدت ابتلا به این بیماری کم کند.
نسبت افزایش آلزایمر با افزایش طول عمر
با توجه به گسترش سالمندی در جهان به نظر می‌رسد که طی چند سال آینده با سونامی بیماری‌های مرتبط با سالمندی در بسیاری از کشورهای دنیا مواجه خواهیم بود. دکتر زمانی با بیان اینکه همین حالا هم در جامعه با افزایش تعداد بیماران مبتلا به آلزایمر روبه‌رو هستیم، می‌گوید: «پیشرفت‌های پزشکی باعث شده تا طول عمر افزایش پیدا کند و نه‌تنها آلزایمر بلکه بقیه بیماری‌هایی که با سالمندی همراه هستند هم افزایش پیدا کرده‌اند و از این به بعد هم افزایش خواهند داشت. یک نکته مهم این است که اگر در جامعه درمان‌های پزشکی را انجام می‌دهیم و با این درمان‌ها که از واکسن شروع می‌شود تا آنتی‌بیوتیک‌ها، به افراد کمک می‌کنیم، در کنار این موارد باید امکان نگهداری بیماران سالمند هم در کشور وجود داشته باشد که متأسفانه برای امکاناتی از این دست در کشور برنامه‌ریزی خاصی نشده است.»
او ادامه می‌دهد: «ابتلا به آلزایمر اجتناب‌ناپذیر است ولی در همه کشورها از یک مرحله‌ای به بعد دولت به خاطر اینکه بار سنگینی از دوش مردم برداشته شود، مسئولیت مراقبت از بیماران را به عهده می‌گیرد. بسیاری از خانواده‌ها که بیمار آلزایمری در خانه دارند، اولاً اطلاعات کافی برای نگهداری از این بیماران و در مرحله بعد امکانات اقتصادی و فیزیکی مناسب را برای نگهداری از این بیماران ندارند و دولت باید در کنار گسترش همه امکانات پزشکی به گسترش امکانات درمان و نگهداری سالمندان بیمار و غیربیمار فکر کند و برای آن برنامه‌ریزی داشته باشد.»

روش‌هایی ساده برای دور شدن از آلزایمر
مغزتان را جوان نگه دارید
مغز ما هم مانند بدنمان نیاز به ورزش دارد؛ انجام بازی‌های فکری، حفظ کردن، شطرنج، حتی پاک کردن نخود و لوبیا یا بازی‌هایی مثل منچ و مارپله یا انجام فعالیت‌های هنری ساده مثل بافتنی می‌توانند ورزش‌های خوب و ساده‌ای برای فعالیت مغزی باشند. سعی کنید مدام در حال یادگیری چیزهای جدید باشید؛ یوگا و مدیتیشن و به طور کلی دور بودن از استرس و اضطراب، معاشرت با دوستان و نزدیکان و شرکت در فعالیت‌های اجتماعی یکی دیگر از راهکارهای رسیدن به آرامش ذهن و مغز است؛ ورزش روزانه و استفاده از یک رژیم غذایی سالم که سرشار از غذاهای تازه باشد و در آن از غذاهای دارای چربی اشباع شده کمتری مصرف شود؛ همچنین مصرف ویتامین E و امگا ۳ نیز می‌تواند مفید باشد. دوری از مصرف دخانیات، داشتن خواب منظم و کافی و کنترل بیماری‌هایی از قبیل فشار خون، دیابت، چربی خون،... و به طور کلی داشتن زندگی سالم و آرام می‌تواند در صورت بروز علایم آلزایمر شدت بیماری را کندتر کند.