صنعت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی با فرایندی شامل بخش‌های مختلف تولید، واردات، صادرات، ذخیره سازی، انتقـال و توزیع میلیاردها لیتر فرآورده نفتی با عملیاتی مستمر، در شبکه‌ای به وسعت کشور و نقاط صادراتی و وارداتی متعلق به آن، تأمین بیش از 40 درصد از کل سبد انرژی مصرفی کشور را برعهده دارد.
صنعت پالایش اکنون با تصفیه روزانه یک میلیون و 700 هزار بشکه نفت خام در 9 پالایشگاه نفت کشـور، روزانـه حـدود 260 میلیـون لیتـر فرآورده نفتی شامل گاز مایع، بنزین، نفت گاز، نفت کوره و فرآورده‌های ویژه تولید می‌کند. این مقدار البته منهای ظرفیت 360 هزار بشکه خوراک در شرکت پالایش نفت ستاره خلیج فارس است.
با احتساب این پالایشگاه، ظرفیت پالایشی کشور در محدوده 2 میلیون و 135 هزار بشکه خوراک در هر روز است.
معاون برنامه‌ریزی وزارت نفت گفته که عمده محصولات تولیدی پتروپالایشگاه‌ها، پتروشیمی خواهد بود و کمتر از ۳۰ درصد محصولات آنها به بنزین و گازوئیل و نفت کوره تبدیل می‌شود.
هوشنگ فلاحتیان معاون برنامه‌ریزی وزارت نفت، درباره کیفی‌سازی محصولات پالایشگاه‌های موجود در کشور گفت: امسال مجلس و وزارت نفت، یک بند قانونی را در بودجه آورده‌اند که پالایشگاه‌ها را موظف کرده، ۴۰ درصد از سود سالانه خود را به طرح‌های تکمیل زنجیره ارزش و بویژه کیفی‌سازی محصولات اختصاص دهند.
وی تشریح کرد: پالایشگاهی که در گذشته تمام سود خود را تقسیم می‌کرده، اکنون باید حداقل ۴۰ درصد آن را به کیفی‌سازی محصولات اختصاص دهد؛ چون مردم انتظار دارند که بنزین، گازوئیل و نفت کوره‌ای که تولید می‌کنیم، سطح آلایندگی کمی داشته باشد.
وی اضافه کرد: برای همه پالایشگاه‌های موجود در کشور، طرح‌های ارتقای کمی و کیفی تعریف کرده‌ایم که مطالعات مهندسی آنها تمام شده و بخش اعظم این طرح‌ها در حال اجراست؛ به طور مثال، طرح افزایش کیفیت گازوئیل پالایشگاه اصفهان پایان یافته؛ همچنین طرح‌های پالایشگاه‌های دیگر بین ۲۰ تا ۱۰۰ درصد پیشرفت دارند.
وی همچنین گفت: امسال افتتاح تصفیه خانه ایزومریزاسیون پالایشگاه شیراز بزودی رقم می‌خورد؛ در پالایشگاه تبریز هم تصفیه هیدروژنی گازوئیل را خواهیم داشت و بیش از پیش تولید هیدروژن می‌کنیم و بازیافت گوگرد صورت می‌گیرد.
معاون برنامه‌ریزی وزارت نفت بیان کرد: در سال‌های اخیر دو پالایشگاه برای وزارت نفت اهمیت داشت؛ یکی پالایشگاه شازند است که عمده سهم دولت به عنوان رد دیون واگذار شده و بخش ناچیزی از آن باقی مانده است. در پالایشگاه آبادان با قدمت بیش از ۸۰ سال نیز به علت آسیب‌های زیادی که به آن وارد شده، چندین مرحله بهینه‌سازی واحد‌های تولیدی صورت گرفته و امسال هم بخش نخست از فاز دوم آن به بهره‌برداری رسید.
وی درباره واگذاری سهم دولت به بخش خصوصی در پالایشگاه‌های در حال احداث هم گفت: قانونگذار تکلیف را روشن کرده و حتی ۲۰ درصدی را که دولت می‌تواند در اختیار داشته باشد حداکثر یک سال بعد از بهره‌برداری باید واگذار کنیم.
این مسئول صنعت نفت کشور تأکید کرد: قانون اشاره می‌کند که دولت می‌تواند تا سقف ۲۰ درصد در احداث پتروپالایشگاه‌های جدید، سرمایه‌گذاری کند که اگر بخش خصوصی مایل باشد، ما هم در کنار آنها قرار می‌گیریم. مطالعات فنی و اقتصادی این پروژه‌ها باید به تصویب شورای اقتصاد هم برسد.
وی با بیان اینکه هدف دوم هم تکمیل زنجیره ارزش است، یعنی پالایشگاه‌های موجود را به سمت تبدیل شدن به پتروپالایشگاه ببریم، افزود: در طرح‌های جدیدی که از طریق درگاه ملی مجوزها، مجوز می‌گیرند هم، پتروپالایشگاه‌ها را توسعه خواهیم داد؛ یعنی برخلاف پالایشگاه‌هایی که پنج فرآورده اصلی مورد نیاز کشور مانند بنزین، نفتِ گاز (گازوئیل)، نفت سفید، سوخت هواپیما و نفت کوره را تولید می‌کردند، عمده محصولات تولیدی پتروپالایشگاه‌ها، پتروشیمی خواهد بود و کمتر از ۳۰ درصد محصولات آنها به بنزین، گازوئیل و نفت کوره تبدیل می‌شود. در حوزه میعانات گازی و گاز هم، همین‌طور است و اولویت تخصیص تسهیلات به سرمایه‌گذارانی است که برای تکمیل زنجیره ارزش اقدام می‌کنند.
این مقام مسئول درباره روند تکمیل پالایشگاه مهر خلیج فارس نیز گفت: این پالایشگاه در مجاورت پالایشگاه ستاره خلیج فارس و به نوعی، بخشی از فرایند توسعه این پالایشگاه است. موافقت اصولی احداث این پالایشگاه را برای یکی از شرکت‌های وابسته به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا صادر کردیم؛ ظرفیت آن ۱۲۰ هزار بشکه و خوراک آن میعانات گازی است.
فلاحتیان ادامه داد: حدود یک میلیون و ۴۸۰ هزار بشکه مجوز احداث پالایشگاه جدید و تعداد زیادی مینی پالایشگاه را صادر کرده‌ایم که پیشرفت‌های مختلفی دارند؛ همچنین با توجه به اینکه خط لوله گوره به جاسک با طول بیش از هزار کیلومتر داریم، عملیات اجرایی چندین پروژه پتروپالایشگاهی را در جاسک، در دستور کار قرار دادیم.
واقعیت این است که همزمان با رویکرد جدید وزارت نفت در دولت سیزدهم، مبنی بر کاهش خام‌فروشی و حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر، صنعت پالایش رونق دوباره یافت و با تعریف پروژه‌های جدید پالایشی، تفاهمنامه و قراردادهای مختلفی در حوزه‌های مختلف از جمله افزایش ظرفیت پالایشی کشور، تکمیل‌ طرح‌های توسعه پالایشگاهی، توسعه صنعت انتقال نفت و فرآورده کشور، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل فرآورده و تعامل با شرکت‌های دانش‌بنیان، گام‌های مؤثری در زمینه توسعه و نوسازی زیرساخت‌های این صنعت برداشته شد
ارتقا و بهینه‌سازی هفت پالایشگاه تبریز، شیراز، تهران، اصفهان، بندرعباس، شازند اراک و نفت آبادان و احداث سه پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت شهیدسلیمانی، ۳۰۰ هزار بشکه‌ای نفت مروارید مکران و ۱۲۰ هزار بشکه‌ای میعانات گازی مهر خلیج‌فارس از جمله طرح‌های اولویت‌دار صنعت پالایش در قالب طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز است که از میان ده‌ها و صدها اقدام و پروژه در دسترس انتخاب شده است.
هم‌اکنون در پالایشگاه‌های کشور سالانه حدود ۲۲ میلیون تن انواع فرآورده سنگین کم‌ارزش همچون نفت کوره تولید می‌شود (حدود ۲۵ درصد نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها) که توجیه اقتصادی ندارد.
به‌منظور کاهش تولید این فرآورده‌های سنگین و در نتیجه افزایش حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور، وزارت نفت دولت سیزدهم مجوز ارتقا و بهینه‌سازی ۹ پالایشگاه‌ موجود کشور را صادر کرده است.
گفته می‌شود که ۱۳ طرح‌ پتروپالایشگاهی دارای مجوز اولیه با خوراک نفت خام و میعانات گازی در کشور وجود دارد که با توجه به محدودیت‌های مذکور، بر اساس معیارهای مختلف از جمله نوع فرآورده‌های تولیدی، قرارداد خوراک، دارا بودن زمین، ظرفیت تولید، سرمایه‌گذار، رویکرد توسعه مکران، تأمین امنیت سوخت کشور، دسترسی بهتر و کم‌هزینه‌تر به مبادی صادرات، درصد پیشرفت پروژه، تأمین پایدار و کم‌هزینه‌تر خوراک و یوتیلیتی و محل احداث طرح با توجه به الزامات آمایش سرزمینی انتخاب شده‌اند.
همچنین ۳ طرح پتروپالایشگاهی‌ شهید سلیمانی، مروارید مکران و مهر خلیج‌فارس به‌عنوان پروژه‌های منتخب در طرح ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی تعیین شده و بر آنها تمرکز شده است.