نگاهی به سیاست اردوغان در نشست سران ناتو
تداوم موازنه یا اشتباه محاسباتی
علی حیدری
کارشناس مسائل ترکیه
روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه این هفته اجلاس سران ناتو در شهر ویلنیوس پایتخت لیتوانی برگزار شد. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این نشست را می‌توان دیدار سه‌جانبه ینس استولتنبرگ دبیر کل ناتو، اولف کرسترسون نخست‌وزیر سوئد و رجب طیب اردوغان دانست که در آن رئیس‌جمهور ترکیه بالاخره بعد از یک سال چراغ سبز پیوستن سوئد به ناتو را داد.
روی کاغذ اما این چراغ سبز همراه با شروطی است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• برداشتن تحریم تسلیحاتی ترکیه از سوی سوئد
• شکل‌گیری مکانیسم دائم امنیتی سه‌جانبه بین ترکیه، سوئد و فنلاند
• تدوین نقشه راه مقابله با تروریسم از سوی سوئد که شامل مبارزه با جریان فتح‌الله گولن و گروه‌های «ی پ گ» و «پ ی د» می‌شود
• افزایش روابط اقتصادی بین ترکیه و سوئد و ترکیه با اتحادیه اروپا
• حمایت سوئد از برداشته شدن ویزا بین ترکیه و اتحادیه اروپا و نیز به روز‌رسانی اتحادیه گمرکی که ترکیه سال‌ها به دنبال آن بوده است
بعد از این نشست بود که ینس استولتنبرگ دبیر کل ناتو از پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا نیز حمایت کرد.
جیک سالیوان مشاور امنیت ملی امریکا نیز در این خصوص گفت که کشورش از پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا حمایت می‌کند.
این اتفاق اما برای روسیه خوشایند نبود زیرا در راستای اقدامات یک هفته گذشته ترکیه درباره اوکراین و گروه آزوف تفسیر شده و باعث شد، دمیتری پسکوف سخنگوی کرملین با ابراز ناراحتی خود به صورت تلویحی به آنکارا یادآور شود که «کسی نمی‌خواهد ترکیه را در اروپا ببینید و شرکای ترک ما باید از این اوهام فاصله بگیرند.»
ویکتور بونداروف، رئیس کمیته دفاع و امنیت شورای فدراسیون روسیه پا را از این فراتر گذاشته و اعلام کرد: «ترکیه پس از یکسری تصمیمات تحریک‌آمیز علیه روسیه در حال تبدیل شدن به کشوری غیر دوست است و از ماهیت بی‌طرفی خارج شده است. چنین رفتارهایی چیزی جز خنجر از پشت نیست.»
اردوغان پس از این نشست، به دیدار بایدن رفت که در آن ضمن رد و بدل کردن تعارفات معمول گفت که دیدارهای قبلی ما شبیه گرم کردن بود اما اکنون پروسه جدیدی را کلید خواهیم زد. بایدن نیز ضمن تشکر از اردوغان بابت رأی مثبت به پیوستن سوئد به ناتو گفت که در 5 سال پیش رو بی‌صبرانه منتظر دیدار با شما خواهم بود.
بر اساس گزارش نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه، در این دیدار یک ساعت و 15 دقیقه‌ای همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، امنیتی و نیز موضوعات منطقه‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس بیانیه کاخ سفید و نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه نیز در این نشست به صورت مشخص درباره جنگنده‌های اف 16 سخنی به میان نیامده است.
اردوغان چه می‌خواست؟
رئیس جمهور ترکیه پیش از سفر به لیتوانی در نشست خبری که در فرودگاه داشت یک خواسته اصلی را مطرح کرد: حمایت ناتو از پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا و همچنین تعیین تکلیف خرید جنگنده‌های اف 16.
نگاهی به نتایج دیدار سه‌جانبه اردوغان با نخست‌وزیر سوئد و دبیر کل ناتو و همچنین دیدار دوجانبه او با جو بایدن، رئیس‌جمهور امریکا نشان می‌دهد که او نتوانست در ازای امتیاز مشخصی که داده است، امتیاز مشخصی بگیرد بلکه تنها موضوع حمایت از پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا و نیز حمایت از فروش جنگنده اف 16 از سوی طرف‌های مقابل مطرح شده است.
اگرچه دبیر کل ناتو، نخست‌وزیر سوئد و رئیس‌جمهور امریکا از روند پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا حمایت کردند اما نگاهی به تاریخ 50 ساله تلاش‌های ناکام آنکارا در پیوستن به اتحادیه نشان می‌دهد که این موضوع به دلایل زیادی از جمله مسلمان بودن مردم ترکیه و جمعیت زیاد این کشور که خطری بالقوه برای اتحادیه اروپا محسوب می‌شود، امکانپذیر نبوده است. چندصد شرطی که برای پیوستن به این اتحادیه در مقابل ترکیه قرار داده شده است نیز عملاً این پیوستن را ناممکن می‌کند.
در پاسخ به این سؤال که اگر اردوغان این موضوع را می‌داند چرا اصرار به این امر دارد، باید گفت که سیاستمدار کهنه‌کار ترک به دنبال گرفتن امتیازات دیگری از اتحادیه است که عبارتند از: برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی که طی چند سال گذشته وضعیت صنعت نظامی ترکیه را با اخلال روبه‌رو کرده، برداشته شدن ویزای اتحادیه برای شهروندان ترکیه و نیز تجدید نظر در قوانین اتحادیه گمرکی تا ترکیه نیز بتواند از مزایای تجارت آزاد با اتحادیه سود ببرد.
در واقع می‌توان گفت که اردوغان اتحادیه و ناتو را به مرگ پیوستن گرفته تا آنها به تب گشایش‌های اقتصادی راضی شوند. درباره امریکا نیز اردوغان همه تلاش خود را به کار بست تا از کارت سوئد برای خرید جنگنده و نوسازی نیروی هوایی خود استفاده کند اما جو بایدن نیز همانند ترامپ تا به حال تنها به این اکتفا کرده بگوید از خواسته ترکیه حمایت می‌کند ولی تصمیم گیر اصلی کنگره است.
کنگره نیز طی سال‌های گذشته به دلایلی از جمله لشکرکشی ترکیه به شمال سوریه، اختلافات شدید آنکارا و آتن و فعالیت لابی ارمنی و یونانی علیه ترکیه در این نهاد، تاکنون به ترکیه پاسخ منفی داده است.
می توان گفت که اردوغان اگرچه روی کاغذ امتیازات زیادی گرفته اما روی ارض واقع، امتیاز مشخصی به طرف اروپایی داده که عبارت است از: چراغ سبز برای پیوستن سوئد به ناتو اما در مقابل مابه‌ازای خاصی دریافت نکرده است.
اردوغان از روسیه دور می‌شود؟
فارغ از توافقات و دیدارهایی که در لیتوانی بین اردوغان و طرف‌های اروپایی و امریکا رخ داد، در فضایی کلان‌تر می‌توان گفت که رئیس‌جمهور ترکیه از سیاست دوساله خود مبنی بر ایجاد توازن بین روسیه و امریکا در جنگ اوکراین در حال فاصله گرفتن است. موضوعی که نگرانی مسکو را نیز به همراه داشته است.
شاید بتوان برای این امر دلایلی را متصور بود از جمله اینکه:
• اردوغان به اندازه کافی از روسیه امتیاز گرفته و بخصوص در دوره پیش از انتخابات با اقداماتی که از طرف مسکو انجام شد توانست بخشی از کمپین انتخاباتی خود را پیش ببرد که نمونه آن آغاز به کار فاز اول نیروگاه هسته‌ای آک کویو به دست روسیه بود.
• رئیس‌جمهور ترکیه نسبت به آینده جنگ اوکراین و نتیجه آن دچار شک و تردید شده که آیا روسیه برنده این میدان خواهد شد یا نه.
• در حال حاضر ترکیه به دنبال ترمیم وضعیت اقتصادی بحرانی خود است و اردوغان راه برون رفت از این بحران را در اتحادیه اروپا و امریکا می‌داند.
همین موارد باعث نگرانی بیشتر روسیه شده و علیرغم اینکه مسکو تلاش می‌کند ترکیه را در کنار خود نگه دارد اما نمی‌تواند ناراحتی خود در خصوص تغییر سیاست اردوغان پنهان کند که نمونه آن به تعویق افتادن سفر پوتین به ترکیه است که قرار بود در ماه آینده میلادی انجام پذیرد.
نتیجه گیری
اردوغان در دوره جدید تلاش می‌کند وضعیت اقتصادی ترکیه را بهبود بخشد، به همین دلیل یکی از اقدامات وی نزدیکی به غرب برای بهره‌مندی از سرمایه‌گذاری آن است. وی تلاش کرد از کارت سوئد حداکثر امتیاز را کسب کند و خواسته‌هایی را که طی چند سال گذشته از اروپا و امریکا داشته محقق کند اما روی زمین هنوز چیزی عایدش نشده است.
اردوغان تصور می‌کند که روسیه در شرایط فعلی موقعیت مناسبی نداشته یا حداقل توانایی برآورده کردن نیازهای آنکارا را ندارد لذا دست به اقداماتی زده که شائبه دوری از روسیه را به همراه داشته و مسکو را نگران کرده است. این اقدامات اما هنوز از نظر روسیه قابل توجیه است زیرا کرملین ضمن اشاره به اینکه موقعیت ترکیه را به عنوان یک عضو ناتو و فشارهایی که روی این کشور وجود دارد درک می‌کند و یادآور شده که روسیه علیرغم مسائل پیش آمده، خواستار توسعه روابط است.
باید دید که محاسبات جدید سیاستمدار کهنه کار ترک درست از آب خواهد آمد یا به سرنوشت محاسباتش در قبال سوریه، لیبی و عربستان دچار خواهد شد.