در روزگاری که بولدوزرها کرکس‌کوه را می‌تراشند
ترک بر اصفهان می‌افتد
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
سال‌هاست که بحران فرونشست در اصفهان شدت گرفته و هر روز زیرپای اصفهانی‌ها خالی‌تر می‌شود. برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی حالا به اوج خود رسیده و مطابق گفته یک عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان به «ایران»، چنانچه میزان برداشت‌ها متناسب با تغذیه آبخوان‌ها صورت نگیرد، پدیده فرونشست در این کلانشهر تشدید شده و همزمان با نابودی صنایع، باید شاهد هجوم ریزگردها به شهرها و روستاها نیز باشیم.
فرونشست زمین و ترک برداشتن خانه‌ها و ابنیه تاریخی دست از سر مردم نصف جهان برنمی‌دارد. جمعه (9 تیرماه)، درست وقتی که مردم خواب بودند، فرونشستی دیگر در بلوار صفه رخ داده و خط لوله انتقال آب فضای سبز کوه صفه در عمق 2 متری دچار شکستگی شد. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که مطابق گفته یک کارشناس عمران و ژئوتکنیک به «ایران»، طی چند سال اخیر نرخ فرونشست در مناطق شمالی اصفهان به ۱۵۶ میلیمتر و تقریباً ۴۰ برابر نرخ جهانی رسیده است. همچنین حجم تقریبی آب باقیمانده در آبخوان دشت اصفهان- برخوار به حدود 4.5 میلیارد مترمکعب رسیده که اگر اقدامی عاجل صورت نگرفته و آبخوان تغذیه نشود، اصفهان با 6 هزار بنای تاریخی در معرض مخاطرات بسیار جدی قرار خواهد گرفت.
فرونشست 18 سانتیمتری
بهرام نادی، استاد دانشگاه و عضو کارگروه فرونشست اصفهان با اشاره به اثرات مخرب فرونشست بر تمامی سازه‌های روبنایی اعم از ساختمان‌ها و تأسیسات شهری مانند لوله‌های آب، گاز، فاضلاب و... به «ایران» می‌گوید: در دشتی که فرونشست سالانه 18 سانتیمتری را تجربه می‌کند، قسمتی از لوله آب یا دیگر تأسیساتی که از سمت دشت به سمت کوه یا برعکس می‌آیند، نشست کرده و قسمت دیگر نشست نمی‌کند. همانند بند رخت که وسط طناب کش‌آمده و دو طرف آن ثابت می‌ماند. لوله‌های آب و تأسیسات نیز چنین وضعیتی دارند. در این حالت لوله‌ها در وسط دشت، پایین رفته و دو طرف آن ثابت می‌مانند. در چنین وضعیتی، لوله‌ها تا حدی کش پیدا کرده و با تشدید وضعیت، تحمل کشسانی خود را از دست داده و در نهایت شکسته و پاره می‌شوند. با شکسته و جدا شدن اتصالات، نشتی مضاعف رخ داده و آب، خاک اطراف را شست‌و‌شو داده و فروچاله ایجاد می‌کند.
تغذیه آبخوان‌ها
این دکترای عمران و ژئوتکنیک می‌گوید: کابل‌های مخابراتی در چنین شرایطی تا حدی کش می‌‌آید، اما لوله گاز توان این تغییر شکل را نداشته و با افزایش فشار، شکسته و در نهایت منفجر می‌شود. در حال حاضر خطوط لوله گاز در شهر دامنه اصفهان دچار این مشکل شده و تاکنون 4 مورد انفجار در منطقه رخ داده است.
عضو کارگروه فرونشست استان اصفهان، منشأ کنترل بحران فرونشست در کلانشهر اصفهان را مراقبت از آبخوان‌ها دانسته و می‌گوید: باید میزان برداشت متناسب با تغذیه آبخوان‌ها صورت گیرد. زیرا با برداشت بی‌رویه آب، پدیده فرونشست تشدید شده و ضمن نابودی صنایع، ریزگردها نیز به شهر هجوم‌آورده و مشکلات دو چندان خواهد شد.
تبدیل زاینده‌رود به کانال آب موقت
پدیده فرونشست در اصفهان چند سالی است که به بحرانی بغرنج تبدیل شده و هنوز چاره‌ای برای رهایی از آن اندیشیده نشده است. طبق گفته «علی.م» استاد دانشگاه و کارشناس زمین‌شناسی به «ایران»، عامل اصلی فرونشست در اصفهان برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها است. در روایتی سالانه 315 میلیون مترمکعب و در روایتی دیگر 515 میلیون مترمکعب آب از آبخوان‌های این کلانشهر برداشت می‌شود. از طرفی به دلیل تغییرات اقلیمی، میزان بارندگی‌ها طی چند سال اخیر کاهش پیدا کرده و اگر بارندگی هم صورت گرفته، قدرت نفوذ نداشته و جذب سفره‌های زیرزمینی نشده است. در نتیجه سفره‌های زیرزمینی این استان کم آب‌تر و متراکم‌تر از همیشه شده است.
او اصلی‌ترین منبع تغذیه‌کننده سفره‌های زیرزمین را زاینده‌رود دانسته و می‌گوید: از دهه 80 زاینده‌رود به سمت خشکیدگی رفته و از یک رودخانه موقت به یک کانال آبرسان موقت تبدیل شده است. حالا این رود، 10 روز برای کشاورزان باز شده و دوباره بسته می‌شود. از سویی دیگر، کرکس کوه که یکی از منابع تغذیه کننده سفره‌های زیرزمینی و مهم‌ترین منبع تأمین کننده آب شیرین اصفهان و نطنز است، در نتیجه معدن کاوی دستخوش تغییر شده و کارکرد اصلی را که تأمین آبهای زیرزمینی است از دست داده است.
40 برابر استاندارد جهانی
مطابق گفته این کارشناس زمین‌شناسی، پیشتر با پوسیدگی لوله‌های فاضلاب، شاهد فرونشست‌های مقطعی بودیم؛ اما حالا وضعیت بحرانی‌تر شده و در عرض یک ماه 20 حادثه فروریزش در بخش‌های مختلف شهر رخ داده است. این در حالی است که در دنیا زمانی که فرونشست به 4 میلیمتر می‌رسد، آژیر وضعیت بحرانی به صدا درمی آید. اما در اصفهان، این پدیده 40 برابر استاندارد جهانی در حال وقوع بوده و تازه انتظار داریم که هیچ لوله‌ای شکسته نشده و خانه یا ابنیه‌ای تاریخی با قدمت 400 سال ترک برندارد.
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: با خشک شدن آبخوان، هوای درون زمین متراکم شده و حالت سیمانی پیدا می‌کند. وقتی خاک رس متراکم شود به این راحتی‌ها نمی‌توان به آن آب تزریق کرد. به طور مثال آبرفتی که ضخامت حداکثرش نزدیک به 300 متر در منطقه حبیب آباد متراکم شود، دیگر تزریق آب فایده‌ای ندارد. پیشتر شاهد بودیم که با جاری شدن زاینده رود، زمین‌های پل خواجو، چاه‌های فلمن اصفهان و... بلافاصله آبگیری می‌شدند. اما حالا دیگر اثری از آبگیری دیده نمی‌شود. حداکثر ضخامت آبرفت در منطقه زاینده رود و پل خواجو 50 متر است، حالا اگر از این محدوده رد شده و آبهای پایین‌تر نیز برداشت شود، آبرفت متراکم‌تر شده و دیگر آبخوانی وجود نخواهد داشت.
آشی که برای زاینده‌رود پخته شد
او ادامه می‌دهد: برای خلاصی از این وضعیت، باید حقابه تالاب گاوخونی تأمین شده و زاینده‌رود به صورت مستمر جریان پیدا کند. اگر بنا باشد زاینده رود جاری شده و کشاورزی توسعه پیدا کرده و هر روز بر برنج کاری افزوده شود، هیچ تغییری حاصل نخواهد شد. باید 175 میلیون متر مکعب حقابه زاینده رود که مربوط به تالاب گاوخونی است در ورودی تالاب تحویل داده شود؛ این در حالی است که در سال‌جاری حقابه این تالاب تأمین نشده و حالا کاملاً خشک شده است.
طبق گفته این کارشناس عمران و ژئوتکنیک، پل خواجو، سی و سه پل و تمام ابنیه ساخته شده روی زاینده رود، همگی وابسته به آب هستند. ترک‌های این ابنیه‌همگی به این دلیل به‌وجود آمده که آب زاینده رود به صورت مقطعی باز شده و دوباره بسته شده است. این در حالی است که اگر حتی زاینده‌رود جاری باشد، 5-6 سال طول می‌کشد تا لایه شنی زیر آن کاملاً آبگیری شود. در چنین وضعیتی شاهدیم که مصرف آب شرب در کلانشهر اصفهان، سالانه 400 میلیون متر مکعب افزایش پیدا کرده و همزمان شهرک‌های اقماری به گونه‌ای قارچ گونه رشد می‌کنند. تنها راه‌حل این است که مشخص شود حفظ اصفهان مهمتر است یا توسعه کشاورزی. باید الگوی کشت در این کلانشهر بدرستی مدیریت شده و کشاورزان آموزش لازم را ببینند. مادامی که تغییری در الگوهای مصرف حاصل نشود، بحران فرونشست در اصفهان تشدید شده و طی چند سال آینده بخش زیادی از مردم ناچار به مهاجرت خواهند شد.
بــــرش
شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان به «ایران» می‌گوید: در استان اصفهان تعداد 41 هزار و 309 حلقه چاه مجاز و حدود 9 هزار و 200 حلقه چاه غیرمجاز فعال است. از طرفی دشت‌های استان اصفهان به تفکیک وضعیت ممنوعیت به 35 محدوده مطالعاتی تقسیم شده است که 6 محدوده آن آزاد، 19 محدوده ممنوعه و 10 محدوده ممنوعه بحرانی است. نکته بسیار مهم این است که دشت‌های آزاد در استان، دشت‌های فاقد پتانسیل بهره‌برداری هستند و فقط حدود 2 درصد از منابع آبی استان در محدوده‌های آزاد قرار گرفته و 98 درصد منابع در محدوده‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته‌اند.