گزارش «ایران» از چالش‌ها و بایدها و نبایدهای اوقات فراغت دانش‌آموزان
سه ماه دور از مدرسه!
اکرم رضایی
خبرنگار
حال و هوای خرداد همه ما را به یاد امتحانات و اضطراب‌های دوران آن می‌اندازد، شاید این اضطراب را چیزی قابل تحمل نمی‌کرد مگر تعطیلی‌های پس از آن. حالا ابتدایی‌ها تعطیل شده‌اند و تا آخر خرداد به مرور دیگر دانش‌آموزان نیز با گذراندن امتحانات، به فراغت می‌رسند. با گذشت امتحانات فصل استراحت، تفریح و سفر دانش‌آموزان شروع می‌شود که البته برنامه اوقات فراغت جزو لاینفک تابستان و تعطیلات سه ماهه است. با بالا رفتن هزینه‌های زندگی، برنامه‌های اوقات فراغت نسبت به گذشته جای کمتری دارد و عموماً دانش‌آموزان زمان زیادتری را نسبت به گذشته در فضای مجازی می‌گذرانند اما خانواده‌ها و بویژه نظام تعلیم و تربیت کشور با برنامه‌ریزی متنوع و به‌روز در زمینه اوقات فراغت نباید بگذارند دانش‌آموزان تعطیلات خود را در فضای مجازی و یا به تنهایی بگذرانند. شاید برای همین است که شعار امسال معاونت پرورشی و فرهنگی آموزش و پرورش «تربیت بدون وقفه» است. هر چند عملاً سیستم آموزش و پرورش نقش کمرنگی در اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان ایفا می‌کند و مدارس سه ماه تابستان عملاً به تعطیلات می‌روند. البته که تعطیلات بهترین زمان برای رها شدن از 9 ماه پر فشار تحصیلی و تعلیم دانش‌آموزان به جهت توجه به علاقه‌های‌شان بوده و همچنین لازم است دانش‌آموزان فضایی متفاوت‌تر از مدرسه را در این ایام تجربه کنند اما اکنون از برخی والدین می‌شنویم که در مدارس بویژه مدارس غیردولتی یک سری برنامه‌هایی با عنوان اوقات فراغت طراحی شده که علاوه بر اخذ شهریه سنگین از والدین، مجدداً دانش‌آموزان را در سه ماه تابستان به مدرسه خواهند کشاند. یکی از والدینی که فرزند خود را در مدرسه غیردولتی ثبت نام کرده است با اشاره به اینکه مدرسه از آنها خواسته برای دوره‌های تابستانی 16 میلیون تومان به مدرسه بپردازند، گفت: فرزند من در مقطع دوم ابتدایی است، من و همسرم هر دو شاغل هستیم و باز هم به ناچار باید فرزندمان را در کلاس‌های تابستانه ثبت نام کنیم اما مدرسه آنها به ما مبلغی بالغ بر 16 میلیون تومان را اعلام کرده است.یکی دیگر از والدینی که فرزندش در مدرسه غیردولتی تحصیل می‌کند و از برنامه سنگین آموزشی مدرسه با عنوان اوقات فراغت استفاده کرده و در این باره توضیح داد: متأسفانه برخی از این برنامه‌ها هیچ ضرورتی ندارند و در نهایت چیزی به دانش‌آموزان اضافه نمی‌کنند زیرا تنها سه ماه زمان برای آموزش آنها وجود دارد ولی متأسفانه ما مادران شاغل مجبور به ثبت نام آنها هستیم.
وی اضافه کرد: به عنوان مثال مدرسه فرزندم برنامه آموزش زبان سومی را بین برنامه آموزش زبان انگلیسی و ورزش قرار داده است. طبیعتاً همه والدین تمایل دارند فرزندشان در تابستان به کلاس‌های ورزشی و آموزش زبان انگلیسی برود اما مدرسه فرزند من زبان سوم را بین برنامه‌های زبان انگلیسی و ورزش گذاشته است، شاید ما هیچ تمایلی به شرکت در آن نداشته باشیم اما باید هزینه آن را بپردازیم. آیا این سبک پر کردن اوقات فراغت که تمام آن را آموزش در بر گرفته متناسب روحیه پرانرژی کودکان و نوجوانان است؟
بهتر است برنامه اوقات فراغت خارج از مدرسه باشد
امسال آموزش و پرورش معطوف بر امر تربیت در اوقات فراغت شده است. گرچه تربیت لازمه رشد انسان و اجتماعی شدن آن است اما چگونگی آن اعمال تربیت خارج از محیط مدرسه به عهده چه کسی است؟ چطور می‌شود موضوع تربیت را در بحث اوقات فراغت لحاظ کرد؟ اصغر باقرزاده معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «برنامه‌های اوقات فراغت در مدارس محدودی انجام می‌شود اما بهتر است این برنامه‌ها خارج از محیط‌هایی باشد که دانش‌آموزان 9 ماه سال را در آن گذرانده‌اند و بیشتر در فضایی قرار بگیرند که برای آنها متنوع باشد و خاطره انگیزه شود.»
وی دراین باره تأکید می‌کند: «عبارت تربیت بدون توقف، برای دیروز یا امروز نیست. معنای تربیت بدون توقف این است که افراد، یعنی کودکان و نوجوانان و در کل دانش‌آموزان در معرض تربیت قرار دارند که یک بار در موقعیت رسمی و درسی و یک بار در موقعیت غیررسمی و غیردرسی است.»
وی با اشاره به اینکه تربیت دانش‌آموزان حتی بعد از مدرسه هم ادامه دارد، اظهار می‌کند: «در تابستان موقعیت بچه‌ها تغییر می‌کند اما اصل تربیت ادامه خواهد داشت. تلقی ناقص یا اشتباه این است که فکر کنیم وقتی دانش‌آموزان در مدرسه هستند تربیت می‌شوند و وقتی تعطیل می‌شوند کار تربیتی‌شان تمام شده است؛ در حالی که وقتی در مدرسه هستند فقط تحت تأثیر مسائل تربیتی مدرسه نیستند و تحت تأثیر مسائلی همچون رسانه، دوستان و همسالان، پدر و مادرها، خانواده، جامعه و ارکان و اجزای دیگری که در جامعه تأثیر تربیتی دارند هستند.»
معاون وزیر آموزش و پرورش درباره چرایی انتخاب شعار تربیت بدون توقف می‌گوید: «این شعار را بیشتر برای خودمان، همکاران‌مان و پدر و مادرها انتخاب کردیم تا بگوییم وقتی زمان رسمی و برنامه درسی بچه‌ها تمام می‌شود و وارد اوقات فراغت می‌شوند کار ما و پدر و مادرها تعطیل نمی‌شود. بیشتر از اینکه تربیت بدون توقف موضوعش بچه‌ها باشند، موضوعش مربیان، پدر و مادرها و ارکان تربیتی است.»
معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: «هر سال این طور بوده و امسال بیشتر سعی شده بتوانیم موقعیت‌های تربیتی را در زمان‌های بعد از تعطیلی مدارس به وجود بیاوریم. همچنین این موقعیت‌ها باید با اشکال و تنوع مختلف دیگر باشد؛ مثل وجود کانون‌های فرهنگی تربیتی که در کل کشور است. آموزش و پرورش حدود هزار کانون فرهنگی تربیتی دارد و حدود هزار کانون فکری کودکان و نوجوانان هم وجود دارد. در سراسر کشور حدود هفتصد پژوهشسرای متعلق به آموزش و پرورش و سه هزار مرکز آموزش قرآنی وجود دارد که از این سه هزار مورد، پانصد دارالقرآن متعلق به آموزش و پرورش است. آموزش و پرورش ۳۴۸ اردوگاه دانش‌آموزی دارد و نزدیک به دو هزار اردوگاه هم خارج از آموزش و پرورش زیر نظر نهادهای دیگر مثل بهزیستی، بنیاد مستضعفان، بنیاد علوی، سپاه و بسیج وجود دارد.»
باقرزاده همچنین به سالن‌های سینما، مجتمع‌های فرهنگی، پایگاه‌های کارگاهی هنرستانی و تشکل‌های دانش‌آموزی اشاره می‌کند که موقعیت‌هایی برای این ایام به وجود می‌آورند. وی باز هم با تأکید بر اینکه معنای تربیت بدون توقف این است که مربیان و پدر و مادرها نسبت به تربیت کودکان و نوجوانان مسئول هستند، می‌گوید: «نباید این‌گونه تلقی شود که فرزندان در تابستان و تعطیلات رها شده‌اند. بلکه باید برای اوقات فراغت آنها فکری کرد و با شیوه‌های جذاب از آنها استفاده کرد.»
وی در پاسخ به این سؤال که آیا در مدارس دولتی و غیردولتی سراسر کشور برنامه‌های اوقات فراغت لحاظ می‌شود، می‌گوید: «بله ولی در سال گذشته چند ایراد وجود داشت که این ایرادات کمی کار را کمرنگ کرد، به خصوص در دوران شیوع کرونا خیلی از برنامه‌های ما کمرنگ شد. در این یک سال که از کرونا خارج شدیم تجربه پیدا کردیم تا در تابستان هم در مدارس برنامه داشته باشیم.»
معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش اظهار می‌کند: «حدود ۱۰۵ هزار مدرسه دولتی و ۱۸ هزار مدرسه غیرانتفاعی داریم. در فضاهای دولتی مدارس خیلی خوب، متوسط و نامناسب داریم و در مدارس خیلی خوب و متوسط دولتی سال‌های گذشته اعلام می‌شده که هم برای تثبیت یادگیری و ارتقای آموزشی بچه‌ها و هم برای کارهای اوقات فراغت، تفریحی و فرهنگی تربیتی برنامه‌هایی وجود داشته باشد؛ اما نکته اینجا بود که این برنامه‌ها به دلیل اینکه مربیان و معلمان قوی در تابستان کمتر در دسترس هستند و نمی‌توانستیم آنها را مجبور به حضور در مدرسه کنیم و باید حق‌الزحمه‌ای برایشان در نظر می‌گرفتیم، همین مسأله باعث می‌شد در سال‌های گذشته خیلی قوی عمل نکنیم.»
استفاده از ظرفیت مربیان خارج از آموزش و پرورش در برنامه‌های اوقات فراغت
به گفته باقرزاده امسال قرار است از ظرفیت مربیان خارج از آموزش و پرورش مثل مربیانی که در کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد حضور دارند، مربیانی که در تشکل‌های دانش‌آموزی هستند و مربیانی که در طرح امین با آموزش و پرورش همکاری می‌کردند استفاده شود و برای همکاری در دوره‌های اوقات فراغت دانش‌آموزان دعوت شوند. او معتقد است: این مراکز مربی‌های زیادی دارند اما فضاهایشان محدود است درحالی که ما فضای زیادی داریم اما مربیان علاقه‌مند کم داریم.
وی ادامه می‌دهد: «با همه اینها صحبت کردیم، جلسه گذاشتیم و نهایی کردیم که بتوانیم پایگاه‌هایمان را در نقاطی که مربیان خوبی داریم در اختیارشان بگذاریم تا برای تابستان امسال برنامه‌های قوی‌تری داشته باشیم.»
۲۱ هزار مدرسه در سراسر کشور پایگاه اوقات فراغت خواهند شد
معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش ادامه داد: «پیش‌بینی ما این است که بتوانیم در 20 درصد از میان ۱۰۵ هزار مدرسه سراسر کشور پایگاه‌های مرتب و مناسب برای اوقات فراغت داشته باشیم. در واقع حدود ۲۱ هزار مدرسه در سراسر کشور پایگاه خواهند شد و این ۲۱ هزار پایگاه اوقات فراغت در مدارس، این امکان را برای مدارس همجوار به وجود می‌آورد تا اگر مدارسی پایگاه ندارند بتوانند دانش‌آموزان خود را وارد پایگاه‌ها کرده و از ظرفیت آن استفاده کنند.»
باقرزاده در واکنش به این موضوع که داشتن فضای بزرگی مانند مدرسه یک حسن است اما شاید دانش‌آموزان نخواهند سه ماه تابستان در مدرسه باشند یا هزینه آن را هم نداشته باشند زیرا به هر حال 9 ماه از سال تحصیلی را در مدرسه می‌گذرانند، در عین حال اگر بخواهند تابستان هم به مدرسه بیایند شاید تأثیرات جذابی نداشته باشد، می‌گوید: «مدرسه به خودی خود نه جذاب است و نه علاقه‌آور و باید کارهایی کرد که در مدرسه جذابیت به وجود بیاید. اینکه مدرسه پایگاه می‌شود؛ یعنی تنوع برنامه‌ها در آنجا میتواند برای دانش‌آموزان جذاب باشد و شاید بخواهند برای آموزش در کلاس خوشنویسی، نقاشی، ورزشی و... در آن شرکت کنند. همچنین دانش‌آموزان می‌توانند در ارد‌وهای یک روزه یا چند روزه خارج از مدرسه که پیش‌بینی شده شرکت کنند. غیر از مدارس همه کانون‌ها و اردوگاههایمان را فعال می‌کنیم. پس از وقفه چندساله کرونا در اردوگاههایمان بهسازی‌هایی صورت گرفته و حداقل امکان حضور یک روزه یعنی صبح تا بعدازظهر بچه‌ها وجود دارد.»
اوقات فراغت نباید همراه با برنامه‌های سنگین درسی باشد
معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش در پایان تأکید می‌کند:«توصیه ما به مدارس دولتی و غیردولتی این است که اختیار انتخاب را به بچه‌ها بدهند تا خودشان انتخاب کنند. خانواده‌ها تقصیری ندارند و به دلیل شرایط زندگیشان احتمالاً فضا به گونه‌ای است که نمی‌توانند فرصت زیادی برای فرزندانشان اختصاص دهند اما در تابستان این فرصت باید بیشتر باشد. حتی والدین بهتر است در برنامه‌های تابستانه فرزندشان دخالت داشته باشند. اگر قرار است آنها را به ورزش ببرند حتماً خودشان این کار را انجام دهند و مجبور نیستند همه برنامه‌هایی که به آنها داده می‌شود را بپذیرند.»
آموزش پایتون در اوقات فراغت دانش‌آموزان
وی می‌افزاید:«امسال در مدارس دولتی سامانه ثبت‌نام را به صورت سراسری در اختیار دانش‌آموزان قرار دادیم و از وزارت ارتباطات که برنامه‌نویسی پایتون را انجام می‌دهد، خواستیم برای انتخاب برنامه‌ها به دانش‌آموزان اختیار بیشتری بدهد یا آنها را در موقعیت‌های متنوع دیگری بگذارد تا برای بچه‌ها جذابیت داشته باشد. همچنین به مدارس دستور دادیم از اجبار، نمره، رتبه و آموزش‌های خشک نظری پرهیز کنند و بگذارند یک تابستان دلچسب برای بچه‌ها باشد.»
برش
از پای تبلت تا فراغت در محیط‌های واقعی
نسل امروز بیشتر به تبلت و گوشی‌هایشان اعتیاد پیدا کرده‌اند و باید به اجبار و اصرار آنها را از خانه بیرون برد. این نیز یکی از معضلات جدی والدین برای مدیریت اوقات فراغت فرزندانشان است. با این همه معاون پرورشی و فرهنگی آموزش و پرورش معتقد است:«این مسأله چند بعد دارد؛ یکی موضوع حاکمیتی است که فضای مجازی باید تحت کنترل باشد و اخیراً کارهای خوبی در حال رخ دادن است. مثلاً از حیث پهنای باندی که به فضاهای نامناسب اختصاص داده شده، لازم است این فضا محدود باشد یا نظارت بیشتری روی آن برای گروه‌های سنین پایین‌تر لحاظ شود. تا اسم محدودیت می‌آید، برخی می‌گویند شما مخالف اطلاعات و آزادی هستید. اینها حرف‌هایی است که می‌خواهند ما را فریب دهند و در همه جای دنیا محدودیت‌های خاصی درباره فضاهای مجازی اعمال می‌شود و افراد با شرایط خاص می‌توانند در برخی از پلتفرم‌ها و نرم‌افزارها وارد شوند، ولی در اینجا به این بهانه می‌گویند می‌خواهید محدودیت ایجاد کنید و حاکمیت باید نسبت به فضای مجازی نظارت، دقت و مدیریت داشته باشد. موضوع دوم این است که باید خانواده‌ها و بچه‌ها نسبت به استفاده از این ابزار آموزش ببینند. اینکه صبح اینترنت را روشن کنیم و دیگر خاموش نکنیم نشان می‌دهد این اجازه را داریم تا اوقاتمان را به درست یا غلط هدر دهیم، در حالی که باید هم خانواده‌ها و هم بچه‌ها یاد بگیرند این هم یک ابزار است. یک چیزی مثل غذا خوردن است. برای غذا خوردن از صبح تا شب سفره باز نیست بلکه یک زمان مشخص و یک اندازه‌ای دارد. اگر فضای مجازی را به خوراک فکری و روحی توصیف کنیم، باید آن را به بچه‌ها یاد بدهیم که به آن سواد رسانه یا مدیریت فضای مجازی می‌گویند که متأسفانه خود بزرگ‌ترها یاد نگرفته‌اند و به بچه‌ها هم چیزی در این مورد آموزش نداده‌اند. کودکان و نوجوانان باید نحوه استفاده از فضای مجازی و گوشی تلفن همراه را بیاموزند. این دقیقاً مثل مصرف خوراک جسم است؛ اولاً وعده‌های مصرف خوراک جسم مشخص است، ثانیاً باید کیفیت و سلامت غذا لحاظ شود که این در فضای مجازی لحاظ نمی‌شود زیرا در وهله اول زمان و محدوده استفاده از فضای مجازی مشخص نیست، دوماً به کیفیت و مفید یا مضر بودنش توجه نمی‌شود. مسأله سوم کم‌کاری ما است و ما فضاها و موقعیت‌های میدانی را کمتر برای بچه‌ها فراهم کردیم. زمانی بچه‌ها در تابستان در موقعیت کار یا موقعیت بازی کوچه و خیابان قرار می‌گرفتند. اگر به بچه‌ای که پای کامپیوتر، تبلت یا لپ‌تاپ نشسته بگویید می‌خواهیم شما را به استخر ببریم، به سفر برویم یا محله را برای یک جشن آذین کنیم، قطعاً همکاری می‌کند، بنابراین باید این موقعیت‌ها به وجود آید. مزیت رقابتی ما نسبت به فضای مجازی این است که فضای مجازی در حالت مجاز و خیال به سر می‌برد، اما در فضای حقیقی می‌توان به فرد یک موقعیت داد و به او گفت باید به آن برنامه عمل کند. اگر بتوانیم این را امسال و به مرور در سال‌های آینده تقویت کنیم، موقعیت‌های حضور بچه‌ها در برنامه‌های اوقات فراغت زیاد می‌شود. اینکه می‌خواهند یک سرود بخوانند با یک اطلاعیه به یکباره 6 هزار بچه جمع می‌شوند، نشان می‌دهد برای حضور در موقعیت‌های میدانی آمادگی دارند ولی ما به آنها کم فضا می‌دهیم.»