فاطمه ترکاشوند
روزنامه‌نگار

به نظر می‌رسد تلویزیون زمین تولیدات نمایشی را به VOD واگذار کرده است. این درحالی است که باتوجه به مخاطبان گسترده تلویزیون و مزیت‌های نسبی آن نظیر رایگان بودن، کابلی بودن، نفوذ در مناطق دورافتاده و محروم نسبت به مرکز و سایر ویژگی‌های منحصربه‌فرد، می‌تواند با زمینه‌سازی برای همکاری و تفاهم با پلتفرم‌ها، قدرت و نفوذ خود را توسعه دهد. طبق گزارش پاییز 1401 فیلیمو، این پلتفرم پیش‌بینی کرده که میانگین تعداد کاربران فعالش که تا شهریور 1401 حدود یک میلیون و 80 هزار کاربر بوده‌اند، تا پایان سال به بیش از یک میلیون و 126 هزار کاربر برسد که این رقم، رشد 154 برابری این پلتفرم را از سال 1395 نشان می‌دهد. نرخ رشد میانگین کاربران این پلتفرم نیز نشان می‌دهد که این روند، باسرعتی بیش از حد انتظار در حال افزایش است. سؤال این است که با در نظر گرفتن فاکتورهای مؤثر مختلف مثل هجوم کارگردان‌ها، هنرمندان و تهیه‌کننده‌های شناخته‌شده به VOD، توسعه اینترنت، کاهش کیفیت و کمیت سریال‌های تلویزیونی ظرف دو سال آینده، نسبت تلویزیون و VOD به چه صورت تغییر خواهد کرد.
این روزها بر کسی پوشیده نیست توسعه دسترسی به اینترنت و شبکه نمایش درخواستی در کنار ماهواره، رقابت جدی دیگری را برای تلویزیون رقم زده است. سرعت اضافه شدن پلتفرم‌ها و صدور مجوزها از سوی ساترا نیز گواه دیگری است بر اینکه فعالان این بازار، پتانسیل رشد را در این زمینه شناخته‌اند. به علاوه وجود چند پلتفرم قدرتمند که بازیگران اصلی وی‌او‌دی‌ها هستند که قدرت‌شان هم ناشی از اقبال مخاطبان به آن‌هاست، نشان می‌دهد آینده موفق این شبکه توسط فعالان اقتصادی و فرهنگی آن‌ها، جدی‌تر از تلویزیون به رسمیت شناخته شده است. اما آمار بلافصل رشد تولیدات نمایشی، مهم‌ترین فاکتور بلامنازعی است که ابهامات زیادی را پیش روی آینده تلویزیون می‌گذارد.

پرش 240 درصدی تولید سریال نشانه چه بود؟
سال 1398 فیلیمو، رشد 240 درصدی تولید سریال را در سال 97 نسبت به سال 96 گزارش کرده بود و تصریح می‌کرد «رشد تعداد سریال در شبکه نمایش خانگی از مبدأ سال 94 تغییر زیادی داشته است با این حال تأثیر وی‌اودی‌ها بر این رشد در سال 97 حائز اهمیت است.» اقبال تولیدکنندگان به وی‌او‌دی‌ها به عنوان تابعی از اقبال مخاطبان به این شبکه به سرعت ابعاد جدی‌تر خود را نشان داد. سهولت دسترسی، تنوع موضوعی و ژانری و سبکی محصولات و قدرت انتخاب از مهم‌ترین مؤلفه‌هایی بود که برای هر دو گروه، حتی با وجود موانع اقتصادی، جذابیت‌های زیادی ایجاد می‌کرد.
حالا تنها تولیدات نمایشی اختصاصی فیلیمو در سال 1401 تاکنون به 8 سریال «یاغی»، «جیران»، «سقوط»، «روزی روزگاری مریخ»، «رهایم کن»، «آکتور»، «دیو و ماه پیشونی» و «نیوکمپ» رسیده و نماوا نیز در همین فاصله 6 سریال «آنتن»، «شبکه مخفی زنان»، «نوبت لیلی»، «روزی روزگاری مریخ»، «سرگیجه» و «آکتور» را پخش کرده است. فیلمنت هم با توسعه زیرساخت‌ها توانست از ابتدای سال گذشته خود را در زمینه تولید سریال به رقبایش برساند و حالا به غیر از 6 سریال پخش‌شده و درحال پخش «خون‌سرد»، «آفتاب‌پرست»، «راز بقا»، «کلیه و دمنه»، «پوست شیر» و «سیاه‌چاله»، یک سریال «قهوه ترک» را هم به مخاطبان خود وعده داده است.
 تلویزیون لااقل از جهت کمی از نمایش خانگی عقب افتاده است
گزارش قبلی روزنامه ایران درباره مقایسه تولیدات نمایشی تلویزیون و نمایش درخواستی در پایان سال گذشته، در مجموع رقم 35 اثر در تلویزیون در مقابل 25 اثر در پلتفرم‌ها را نشان می‌داد. بنابراین مجموعه این 19 سریال پخش‌شده از ابتدای سال 1401 بخوبی نشان می‌دهد که تولیدات این شبکه‌ها به نسبت سال‌های گذشته از جهت کمی بالا رفته است.
بر اساس اعلام روابط عمومی معاونت سیما در پاسخ به روزنامه ایران، تلویزیون نیز 4 سریال «نون خ ۴» (ایام نوروز)، «گیلدخت»، «محاکمه»، «طعم طمع» را در شبکه یک، دو سریال «بچه زرنگ» و «تب و تاب» را در شبکه دو، دو سریال «آتش و باد» و «بعدی نیکان» را در شبکه سه و سریال «ماه چراغ» را در شبکه پنج روی آنتن دارد. طبق همین استعلام تلویزیون 7 سریال را هم در دست تولید دارد که سریال «سلمان فارسی» یکی از آن‌هاست. مجموعه این سریال‌ها، حاکی از پخش و تولید 16 سریال است.فارغ از مقایسه کیفیت و میزان رضایت مخاطبان از تولیدات این دو، ضعیف شدن آنتن تلویزیون از حیث کمی نسبت به پلتفرم‌ها مشهود است و این مسأله به خودی خود در سوق دادن مخاطب به سمت بسترهای جایگزین و افزایش احتمال جدایی همیشگی مخاطب از آنتن صدا و سیما، یک عامل اثرگذار محسوب می‌شود. ضمن اینکه باید توجه داشت بخشی از تولیدات نسبتاً پرمخاطب VODها یعنی انواع و اقسام شوها مثل تاک‌شوها و ریلیتی‌شوها در این مقایسه مدنظر قرار نگرفته‌اند.
 
مسأله، رقابت سازمانی صدا و سیما با VOD است یا مدیریت اقبال مخاطبان؟
به هر حال این موضوعی است که فراتر از یک مسأله در ارتباط با صدا و سیما باید به عنوان یک چالش یا سؤال فرهنگی در سطح حکمرانی به آن نگاه کرد. مخاطبی که محصول مورد نظر خود را به لحاظ کمی یا کیفی در تلویزیون پیدا نکند، به سراغ کدام بستر خواهد رفت؟ ماهواره، پلتفرم‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی از گزینه‌های بالقوه موجود هستند و طبعاً تصمیم‌سازی‌ها باید به نحوی باشد که مخاطب را به سمت بسترهای نسبتاً کم‌آسیب‌تر سوق دهد.
همین پرسش‌ها را می‌توان معطوف به تولیدکننده‌ها از نویسندگان گرفته تا کارگردان‌ها و تهیه‌کننده‌ها هم پرسید. هجوم کارگردان‌ها و نویسندگان جوان و نام‌دار به سمت وی‌اوی‌دی‌ها، یکی از عوامل رشد کیفی این تولیدات است که متقابلاً به رشد تعداد مخاطب و رشد اقتصادی این شبکه‌ها نیز خواهد انجامید و تلویزیون را در موقعیت خطیرتری قرار خواهد داد.
 
همکاری به نفع هر دو بستر است
اما همه این مسأله را می‌توان با تغییر رویکرد از «جایگزینی» به «هم‌گزینی» به گونه دیگری نگریست و راه حل‌های بهتری پیدا کرد. به نظر می‌رسد مدیران صدا و سیما، گزینه همکاری با پلتفرم‌ها را در حوزه تولیدات نمایشی در هیچ شکلی، گزینه‌ای قابل بررسی نمی‌دانند. هرچند که برخی اطلاعیه‌های «ساترا» به عنوان تنظیم‌گر حوزه VOD و البته بازوی صدا و سیما نشان می‌دهد این بخش، بیش از تلویزیون باور دارد که همکاری به نفع هر دو بستر خواهد بود.
طرح پیشنهاد بسته محتوایی حمایتی از سوی ساترا برای پلتفرم‌ها که در اردیبهشت‌ماه شامل مجموعه‌هایی چون «بچه محل»، «هوش سیاه»، «پژمان» و برخی دیگر بوده است و همچنین طرح پیشنهاد همکاری ساترا در تولیدات نمایشی پلتفرم‌ها، از نشانه‌های همین احساس نیاز دوسویه به همکاری است. با این همه شکل‌گیری این همکاری مشروط بر ایجاد نگاه فرصت‌محور در هر دو سو یعنی صدا و سیما و پلتفرم‌هاست.

فرصت توسعه تبادلات بین‌المللی

استفاده از همه ظرفیت موجود برای گسترش مرزهای فرهنگی
با رویکرد فراسازمانی و توسعه دادن مسأله تولید محتوای صوتی و تصویری به یک مسأله در سطح حکمرانی، نگاه فرصت‌محور به تقسیم کار میان تلویزیون و VODها قدرتمندتر می‌شود چرا که بستری مستعدتر را برای تقویت ارتباط‌های فرهنگی با سایر کشورها فراهم می‌آورد. ظرف چند دهه گذشته، مضیقه‌های اقتصادی و ضرورت‌های پرکردن آنتن شبکه‌های داخلی، ایران را از توسعه قدرت خود در زمینه تولیدات صوتی و تصویری باز داشته درحالی که همان تعداد سریال‌های پرقدرت تولیدشده نشان دادند که مخاطبان بالقوه زیادی در حوزه فارسی‌زبان و خصوصاً منطقه خاورمیانه، مشتاق تماشای تولیدات ایرانی هستند.تقسیم کار میان صداوسیما و پلتفرم‌های تولید و پخش محتوای صوتی و تصویری، بطور طبیعی به تقویت بنیه هر دو می‌انجامد و خصوصاً VODها به طبیعت نیاز خود، در معرض تبادل و خرید و فروش محتواها قرار دارند و هم‌اکنون هم استعداد زیادی در این زمینه از خود نشان داده‌اند. از طرفی تقویت کیفیت تولیدات استراتژیک تلویزیون هم می‌تواند عمق نفوذ ایران را در حوزه‌های مدنظرش افزایش دهد. تجربه جهانی هم نشان داده که حرکت همزمان پلتفرم‌های مختلف تولیدکننده محتوا، فرصت‌ها و ظرفیت‌های تبادل فرهنگی را افزایش می‌دهد.

فرصت افزایش تنوع

تمرکز بر تولیدات استراتژیک در تلویزیون
تا همین حالا هم روشن شده است کهVODها به علل مختلف از جمله تقاضای مخاطبان، توانسته‌اند به میزان زیادی در ژانرها و سوژه‌ها و موضوعات سریال‌ها، تنوع ایجاد کنند. نیاز مخاطبان پلتفرم‌ها، ضرورت توسعه بسترهای سرگرمی‌سازی و رقابت با انبوه محتواهای خارجی از دیگر علت‌هایی است که تولیدات این شبکه‌ها را به سمت تنوع بیشتر سوق داده است. اتفاقی که در طول بیش از سه دهه چندان در تلویزیون تجربه نشده و به همین علت، فرصت‌های زیادی را از مخاطب در صنعت فیلم و سریال دریغ کرده است.بنابراین اگر موضوع را فراسازمانی و مسأله‌ای در سطح حکمرانی تعریف کنیم، متوجه خواهیم شد که شبکه‌های ارتزاق‌کننده از سرمایه مستقیم مخاطب بطور طبیعی به سمت گرایش عامه‌پسند سوق پیدا می‌کنند و پس از مدتی، تولیدات آنها به سطحی از ابتذال و تکراری بودن می‌گراید. این موضوع همواره برای تولیدکنندگانی که از بودجه ملی، اقدام به تولید محتوا می‌کنند یک فرصت بزرگ می‌سازد تا پاسداران فرهنگ و هنر باشند و با فراغ بال و بدون دغدغه سرعت و پر کردن آنتن، بتوانند تولیدات جدی در ژانرهای سنگین‌تر نظیر تاریخی و مذهبی داشته باشند. تلویزیون می‌تواند با این رویکرد، منابع خود را به سمت تولیدات استراتژیک، ماندگار از حیث محتوایی و اثرگذار در بلندمدت نظیر آنچه در سریال‌های رده الف ویژه دنبال می‌شود، متعهد کند.

فرصت نجات اقتصادی

افزایش قدرت مدیریت منابع محدود مالی
با توجه به منابع محدود مالی و فشار روزافزون اقتصادی بر تولیدات فرهنگی خصوصاً با مخارج بالای فیلمسازی، انتخاب‌گری در میان پروژه‌ها نه تنها ضروری است بلکه اجتناب‌ناپذیر هم به نظر می‌رسد. از طرفی، شکل گردش کار و فرایندهای سازمانی تولید فیلم در صداوسیما باعث پایین آمدن سطح بهره‌وری در فرایند تولید در صداوسیما شده که خود، یکی دیگر از عوامل هدررفت منابع مالی در این بستر است. این مسأله شاید مهم‌ترین عامل اثرگذار بر افت کمی و کیفی تولیدات تلویزیون باشد و صداوسیما می‌تواند رویکرد «تقسیم کار»، پلتفرم‌ها را راهی برای کاهش بار اقتصادی تولید سریال بر خود ببیند.به علاوه پلتفرم‌ها بطور طبیعی از طریق فروش تولیدات خود، درآمدزایی دارند درحالی که تلویزیون مصرف‌کننده بودجه دولتی است. از این‌رو افزایش سطح کیفی و تضمین رضایت و اقبال مخاطب برای تلویزیون از حیث اقتصادی، عامل حیاتی‌تری است چرا که پلتفرم‌ها تنها روی منابع مالی خود با ساخت یک سریال ضعیف، ریسک می‌کنند اما تداوم حیات فرهنگی و بطور غیرمستقیم اقتصادی تلویزیون، کاملاً وابسته به در نظر گرفتن ریسک پایین در سرمایه‌گذاری بر تولیدات نمایشی است. بنابراین همکاری تلویزیون با نمایش درخواستی از حیث اقتصادی می‌تواند فرصتی بزرگ را در اختیار آن قرار دهد.

فرصت گسترش عمق نفوذ

از زبان‌های متعدد به گوش‌های مختلف
چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور که ظرف یک دهه اخیر رشد، وضعیت متفاوتی را ایجاد کرده که بر انتخاب‌های مخاطبان در میان بسترهای پخش و محتواهای آنها تأثیر جدی گذاشته است. اما صداوسیما به عنوان ارگان رسمی حاکمیت جمهوری اسلامی، مأموریت‌های مشخصی دارد که بطور طبیعی نمی‌تواند بخشی از این مخاطبان و علایق آنها را پوشش دهد. به علاوه بخشی از این مخاطبان هم به علت سیاست‌های جدید مدیران تلویزیون، از دایره‌ای که بالقوه می‌توانست وسیع‌تر باشد، جمعیت نسبتاً کمتری را پوشش می‌دهد که در افق حکمرانی، سیاست مطلوبی نیست.
بنابراین همکاری یا دست‌کم تقسیم کار تلویزیون و VODها می‌تواند در مجموع نیازهای تعداد بیشتری از مخاطبان را در حوزه سرگرمی و فیلم و سریال پوشش دهد و از این طریق، نفوذ سیاست‌های کلی حاکمیت را در طیف‌های مختلف بالا ببرد. واضح است که توسعه‌طلبی تلویزیون و تلاش برای حذف رقیب، می‌تواند در بلندمدت بخش گسترده‌ای از مخاطبان را بطور کلی از حاکمیت منقطع کند و نفوذ کلام آن را از زبان‌ها و دهان‌های مختلف برای اقشار و تفکرات و طیف‌های مختلف، مورد تهدید قرار دهد. در این بازی همه، حتی خود تلویزیون بازنده قطعی خواهند بود.