محدثه جعفری
خبرنگار

یکی از محورهای فرمایشات رهبر معظم انقلاب اشتغال جوانان بوده و هست به طوری که در صحبت‌های اخیرشان به دو گروه از جوانان اشاره کردند، یکی جوانان فارغ‌التحصیلی که تحصیلات تکمیلی دارند ولی بیکارند و دسته دوم جوانانی که نه در حال تحصیل و نه جویای کار هستند که باید برای آنها فکری صورت گیرد. این در حالی است که با همه گیر شدن شبکه‌های اجتماعی و گسترش خدمات اینترنتی در زندگی شهروندان، بسیاری از جوانان به پشتوانه فضای مجازی به سمت کسب و کارهایی پلتفرمی یا واسطه‌گری روی آوردند و مهارت‌آموزی و حرفه‌ورزی برای مشاغل استادکاری کم‌رنگ‌تر شده و تا چند سال آینده یا از بین می‌روند یا چرخ آن به دست اتباع می‌افتد. عدم تمایل به مهارت‌آموزی در جوانان تحصیلکرده به حدی پیش رفته که طبق آمارها، درصد اشتغال در مقطع دکتری در سال ۱۴۰۱، نسبت به ۴ سال قبل به کمترین میزان خود رسیده است. رحیم سرهنگی رئیس مؤسسه کار و تأمین اجتماعی در گفت‌و‌گو با «ایران» از تغییر سبک زندگی جوانان و روی کار آمدن کسب و کارهای پلتفرمی می‌گوید: «امروزه استفاده از تکنولوژی‌های نوینی چون اینترنت و شبکه‌های مجازی به حدی است که می‌توان گفت در زندگی ما تنیده شده و به نوعی جدایی‌ناپذیر است. پیشرفت شتابان و روزافزون این فناوری‌­ها، هر روز ما را با شگفتی‌های تازه‌ای مواجه می‌سازد به گونه‌ای که زندگی، کار، روابط و همه ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ما را دچار تحول و دگرگونی کرده که یکی از این تحولات، دگرگونی و تغییر در دنیای کار است.»

فناوری‌های جدید و تغییرات کسب و کار
وی ادامه می‌دهد: «فناوری­‌های جدید، امکانات جدیدی را به ارمغان می‌آورند که شکل انجام کارها را تغییر می‌­دهد. بسیاری از مشاغل از بین می‌روند و مشاغل جدید زیادی به وجود می‌آیند. البته این روند قبلاً هم وجود داشته اما به‌دلیل سرعت گرفتن تغییرات، عمر مشاغل بسیار کوتاه‌تر از قبل شده است. بدین ترتیب افراد برای حفظ شغل و تأمین معیشت‌شان باید مرتباً خود را به روز نگه داشته و مهارت­‌های جدیدی بیاموزند زیرا در غیر این صورت نمی‌توانند خود را با شرایط جدید منطبق ساخته و جایگاه‌شان را حفظ نمایند تا جایی که سازمان بین‌المللی کار یکی از مهارت­‌های بسیار مهم در آینده مشاغل را توانمندی «به سرعت یاد گرفتن» و «یادگیری مدام» می‌دانند.» سرهنگی با اشاره به روند رشد تکنولوژی در زندگی روزمره افراد جامعه می‌گوید: «روند پیش‌رو به گونه‌ای است که دیر یا زود تکنولوژی‌هایی مثل روبات‌ها جای افراد دارای مهارت پایین، مشاغل یدی و تکراری را خواهد گرفت و افراد برای شاغل شدن، باید خود را با سطوح بالای مهارت‌ها تجهیز کنند. هم اکنون به وضوح شاهد این تغییرات در کسب و کارها و مشاغل هستیم و نمونه بارز آن رونق گرفتن فعالیت‌­های اینترنتی و اقبال افراد به سمت این نوع مشاغل است که اصطلاحاً کسب و کارهای پلتفرمی نامیده می‌شوند.»
رئیس مؤسسه کار و تأمین اجتماعی می‌افزاید: «پلتفرم‌­ها انجام کارها را برای افراد ساده‌تر و از نظر زمانی و مکانی برای آنها آزادی عمل فراهم کرده است. اما در کنار این مزایا، وجود حمایت‌هایی چون بیمه بازنشستگی و درمانی نیز بسیار حائزاهمیت است. نظام‌های بیمه‌ای می‌بایست خود را با واقعیت‌های موجود منطبق کنند تا بتوانند با پاسخگویی بموقع و به جای خود به جامعه مخاطب، همچنان ارزشمندی و جایگاه خود را حفظ کنند. ضرورت این تغییرات احساس شده و سازمان‌ها و نهادهای مربوطه در حال مطالعه و برنامه‌ریزی برای این سازگاری و انطباق هستند که تغییرات مذکور و ضرورت رصد تغییرات آینده، موج جدیدی را برای انجام مطالعات آینده‌پژوهی ایجاد کرده است.»
وی با بیان آن که با خطر جایگزینی نیروی کار ماهر ایرانی با نیروهای کار اتباع هستیم، عنوان می‌کند: «در مشاغلی مانند شغل‌های عملیات محور با خطرات جایگزینی نیروی اتباع با نیروی داخلی مواجه‌ایم که حتی در سطح کارگر ماهر همانند سنگ‌کار یا کاشی‌کار دیگر در کشور نیروی ماهر نخواهیم داشت و با اینکه کشور ما یکی از کشورهای با سابقه در این حوزه‌هاست و استادان مختلفی در صنعت ساختمان داریم اما تا چند سال آینده دیگر نام و نشانی از این مهارت‌ها در میان نخواهد بود.»

پدیده بیکاری دانش آموختگان دانشگاهی
به گفته وی در سال‌های اخیر، تشویق خانواده‌ها و بزرگ‌ترها برای تحصیل فرزندان و نیز ترغیب نوجوانان و جوانان برای رفتن به دانشگاه‌ها برای دریافت مدرک و کسب مشاغل مناسب درخور توجه و احترام، در میان مردم همه‌گیر شده است. از طرفی افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها برای پذیرش این جوانان و نیز تأکید دانشگاه‌ها بر مباحث نظری و تئوریک، سبب افزایش تعداد بسیار زیاد دانش‌آموختگانی شده که مهارت چندانی ندارند و انتظار دارند مشاغل اداری و دارای جایگاه اجتماعی و درآمد بالا را هم به دست بیاورند. می‌گوید: «ما امروز با پدیده بیکاری دانش آموختگان دانشگاهی مواجه شده‌ایم که متأسفانه اکثر خانواده‌ها با آن روبه‌رو هستند.»
رئیس مؤسسه کار و تأمین اجتماعی با اشاره به فرمایشات مقام معظم رهبری به دو گروه از جوانان اشاره می‌کند که آنها از یک سو به دلیل انتظارات ایجاد شده طی سال‌های تحصیل در دانشگاه و عمر و هزینه‌ای که در این مسیر صرف کردند و از سوی دیگر نداشتن مهارت‌های مورد نیاز برای تصدی مشاغل موجود در بازار کار، در نهایت بیکار باقی می‌مانند و خود و خانواده‌هایشان دچار ناامیدی و افسردگی می‌شوند که این موضوع یکی از محورهای فرمایشات مقام معظم رهبری در دیدار با کارگران در هفته کارگر سال 1402 نیز بود و ایشان تأکید داشتند به طور خاص روی دو گروه از جوانان باید کار ویژه‌ ای انجام شود؛ یکی جوانان فارغ‌التحصیلی که اتفاقاً تحصیلات تکمیلی هم دارند ولی بیکارند و دسته دوم جوانانی که نه در حال تحصیل و نه جویای کار هستند که در اصطلاح بازار کار به دسته دوم Neet‌ها می‌گویند. به گفته وی: «لازم است که اولاً در زمینه کار بویژه کار آینده اطلاع‌رسانی شده و فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی گسترده و دقیقی در تمام آموزش‌های رسمی و غیررسمی لحاظ شود. ثانیاً تناسبی میان آموزش‌های ارائه شده در مدارس و دانشگاه‌ها صورت پذیرد. ایجاد این تناسب مستلزم وجود یک نظام اطلاعات بازار کار منسجم، جامع و هوشمند است. »
سرهنگی به موضوع دیگری هم اشاره دارد و ادامه می‌دهد: «عناصر اصلی نظام اطلاعات بازار کار، تقاضا برای نیروی کار و عرضه نیروی کار است. تقاضا به معنای تعداد مشاغل موجود و ویژگی‌های آن است، عرضه نیروی کار نیز تعداد و کیفیت افراد قادر و متمایل به کار است. این اطلاعات به هر دو سمت بازار کار کمک می‌کنند که تصمیمات کارآمدتری در انتخاب نیروی کار و انتخاب کار داشته باشند، کارآمدتر به این معنا که سمت تقاضاکننده نیروی کار با استفاده از بهره وری بالاتر نیروی کار به سود‌آوری بیشتری خواهد رسید و سمت عرضه‌کننده نیروی کار به دستمزد بالاتر و رضایت شغلی بیشتری دست می‌یابد.هم‌اکنون نیز گروه‌های مطالعاتی در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تشکیل شده و در حال مطالعه و بررسی‌های لازم برای ارتقای نظام اطلاعات بازار کار فعلی و کارآمدتر و هوشمند نمودن آن جهت غلبه بر چالش‌هـای بازار کار حال و آینده.»
اما سؤال این است که با توجه به مباحث مطرح شده که مشخص می‌کند عوامل بسیاری در بروز پدیده بیکاری دانش آموختگان دانشگاهی و عدم تمایل آنها برای کسب برخی مشاغل از جمله مشاغل استادکاری وجود دارد که برای حل آن باید به منظومه این عوامل توجه کرد و برای آنها برنامه‌ریزی کرد. آیا هماهنگی و همکاری در سطح کلان مورد نیاز است؟ چرا که در مورد آمار اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاهی، در سال‌های اخیر طرح رصد اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی اجرا شده است. این طرح با اهدافی چون ایجاد نظام مناسب اطلاع‌رسانی به ذینفعان در رابطه با وضعیت اشتغال هر یک از رشته‌های دانشگاهی، رصد آمار و اطلاعات در خصوص رشته‌های آموزشی مازاد و مورد نیاز بازار کار و ارائه اطلاعات نتایج به مراجع ذیربط، رصد مستمر ظرفیت‌های محیطی و شرایط بازار کار محلی- منطقه‌ای، بررسی ابعاد اقتصادی و اشتغالی رشته‌های دانشگاهی در تعامل با دیگر گروه‌ها و کمیته‌های تخصصی وزارت عتف، شناسایی شکاف دانشی و مهارتی دانش‌آموختگان در بازار کار و ترسیم وضعیت کلی اشتغال و بیکاری دانش‌آموختگان در رشته‌ها و زمینه‌های مختلف اجرایی شده است. براساس آخرین آمار ارائه شده در این طرح (آمار اخذ شده از ۷۴ دانشگاه، پژوهشگاه و مؤسسه آموزش عالی)، بالاترین نرخ بیکاری در سال ۱۴۰۱ مربوط به مقطع کارشناسی(50 درصد) و دکترا (53 درصد) است و پایین‌ترین نرخ بیکاری نیز مربوط به مقطع کاردانی (35 درصد) و کارشناسی ارشد (39 درصد) می‌شود. همچنین آمارها نشان می‌دهد که درصد اشتغال در مقطع دکترا در سال ۱۴۰۱، نسبت به ۴ سال قبل به کمترین میزان خود رسیده است در حالی که درصد اشتغال در مقطع کاردانی بیشترین افزایش را داشته است.

مهارت، شاخص مهم اشتغال
رئیس مؤسسه کار و تأمین اجتماعی می‌افزاید: «طبق آمارهای موجود که در طرح رصد اشتغال فارغ‌التحصیلان دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمع‌آوری شده است، در سال ۱۴۰۱ درصد اشتغال نسبت به سال ۱۴۰۰ در مقاطع کاردانی، کارشناسی و ارشد افزایش داشته اما درصد اشتغال در مقطع دکترا از ۸۱ درصد به ۴۷ درصد کاهش یافته است. به نظر می‌رسد که افزایش سطح تحصیلات لزوماً با افزایش اشتغال همراه نیست و افرادی با سطوح تحصیلی پایین‌تر، اشتغال بالاتری داشته‌اند. لذا ضرورت مهارت‌آموزی و مهارت‌افزایی بیش از هر زمان دیگر اهمیت می‌یابد. لازم است کلیه نهادهای آموزشی در این زمینه برنامه‌ریزی نموده و خود را با نیازهای بازار کار حال و آینده منطبق نمایند. جوانان جویای کار و افراد شاغل نیز می‌بایست با رصد بازار کار و تغییرات تکنولوژیکی که ماهیت کارها را متحول می‌نماید مرتباً مهارت‌های خود را به روز نموده و خود را آماده تصدی مشاغل نگه دارند.»
سرهنگی در پایان صحبت‌هایش از لزوم افزایش مهارت دانش‌آموزان و دانشجویان می‌گوید: «با توجه به مباحث فوق‌الذکر و چندوجهی بودن مشکل، در سال‌های اخیر سازمان‌ها و نهادهای متولی آموزش برای رفع این مشکل، تلاش‌های خود را معطوف به برنامه‌ریزی برای افزایش مهارت دانش‌آموزان و دانشجویان خود نموده‌اند.

بــــرش

اشتیاق برای کسب و کار پلتفرمی
«روند پیش‌رو به گونه‌ای است که دیر یا زود تکنولوژی‌هایی مثل روبات‌ها جای افراد دارای مهارت پایین، مشاغل یدی و تکراری را خواهد گرفت و افراد برای شاغل شدن، باید خود را با سطوح بالای مهارت‌ها تجهیز کنند. هم اکنون به وضوح شاهد این تغییرات در کسب و کارها و مشاغل هستیم و نمونه بارز آن رونق گرفتن فعالیت‌­های اینترنتی و اقبال افراد به سمت این نوع مشاغل است که اصطلاحاً کسب و کارهای پلتفرمی نامیده می‌شوند