حاکمان افغانستان دریکسال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تأکید کرده‌اند، اما درعمل در رهاسازی و تأمین حقابه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حقابه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند.
طبق توافق انجام شده بین ایران و افغانستان به دلیل احداث سازه‌های جدید روی رودخانه هیرمند و سرشاخه‌های اصلی آن در افغانستان، این کشور موظف بوده که سالانه ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب در محل ورودی خاک ایران تحویل دهد که متأسفانه این موضوع بیش‌از سه دهه است توسط کشور دوست و همسایه محقق نمی‌شود.
رودخانه‌های فرامرزی به عنوان یکی از منابع آب شیرین برای هر کشوری اهمیتی انکارناپذیر دارند که در این بین، یکی از این رودخانه‌های فرامرزی و بین‌المللی، هیرمند است.
این رودخانه از کوه‌های بابا یغما در مرکز افغانستان سرچشمه گرفته و پس از گذر از پیچ‌وخم‌های گوناگون یک‌هزار و ۳۰۰ کیلومتری، خود را به تالاب بین‌المللی هامون سیستان‌ و بلوچستان می‌رساند.
علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو گفته است که بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل بهنگام حقابه ایران است و آنها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کرده و حقابه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.
خشکی تالاب هامون وعدم دسترسی به منابع آبی پایدار در سال‌های اخیر و عدم پایبندی افغانستان به انتقال حقابه هامون از هیرمند با سدسازی بی‌رویه و تصمیماتی که با احداث سد کمال خان روی رودخانه هیرمند گرفته، معضلاتی را برای تأمین آب سیستان وبلوچستان به وجود آورده است.
وضعیت فراخشک سیستان و بلوچستان تعداد قابل توجهی از شهرها و روستاهای استان را در معرض شرایط تنش آبی قرار داده است.
گفته می‌شود که ۵۸ درصد برداشت‌های آب برای شهرها و روستاهای سیستان و بلوچستان وابسته به منابع زیرزمینی بوده و ۴۲ درصد برداشت‌های آب در سیستان و بلوچستان هم وابسته به آب‌های سطحی است که عمده آن به هیرمند و آب‌های مرزی
بر می‌گردد.
علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو با اشاره به شرایط تأمین آب سیستان و معاهده هیرمند، اظهار داشت: همانگونه که رئیس‌جمهور محترم منطبق بر قوانین بین‌المللی و متن دقیق معاهده هیرمند اشاره کردند، دولت مصمم است در همه شئون حق مردم کشور را بگیرد و موضوع حقابه هم به عنوان مصداق حق مردم با جدیت دنبال می‌شود تا به طور کامل بر اساس معاهده موجود وصول شود.
وی، با اشاره به وجود آب در سد کجکی در بالادست رودخانه‌ مرزی هیرمند تأکید کرد: در افغانستان وجود آب در سد بالادست مورد وثوق اطلاعات ما و داده‌های جهانی است و موضوع وجود آب در سد کجکی نیز مورد تأیید حاکمان افغانستان قرار گرفته است.
واقعیت این است که موجودیت مرزهای بین‌المللی در میانه رودخانه فرامرزی هیرمند از سوی۲ همسایه ایران و افغانستان پذیرفته شده اما عدم پایبندی کشور همسایه باعث شده تا در فصل‌های خشک و گاهی اوقات پرآبی حقابه کشورمان مشروط به چون و چرا شود.
بندکمال خان به عنوان آخرین و شاید مهمترین سد راه برسر عمل به تفاهمنامه حقابه هیرمند میان ایران و افغانستان است.
بعداز افتتاح بند کمال‌خان، نگرانی‌ها از دریافت حقابه ایران از هیرمند بالاگرفت؛ حقابه‌ای که مطابق ماده ۲۲ تفاهمنامه ایران و افغانستان و اشارات صریح، دولت افغانستان را متعهد به تحویل بیش از ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب در سال می‌کرد.
هرچند که نگرانی‌ها بجا بود و ایجاد مسیر انحرافی و هدایت آب سد به سمت منطقه‌ای باتلاقی به نام گودزره مهر اثبات این ادعا بود.
وقتی نزول باران در افغانستان سرچشمه هیرمند را پرآب کرد منابع محلی این کشور از پر شدن تقریبی بند کمال خان خبر می‌دادند اما در روزهای نخست این خبر، گویی قرار نبود افغانستان به تعهداتش عمل کند و مسیر آب این سد متأسفانه به سمت شوره زارهای منطقه گودزره هدایت شد.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان تحقق حقابه هیرمند برای تأمین آب در شمال و مرکز استان را ضروری دانسته و گفته است که ۱.۵ میلیون نفر از جمعیت شمال و مرکز این استان دچار تنش آبی شده‌اند.
علیرضا قاسمی، نتیجه این بدعهدی را تشدید بحران جدی خشکسالی و تغییر اقلیم دانست و افزود: دریاچه هامون که به عنوان یک تالاب بین‌المللی و یکی از دریاچه‌های بزرگ آب شیرین در دنیا شناخته شده، به بیابان و کانون تولید ریزگردها تبدیل شده است.
مدیرعامل آبفای سیستان و بلوچستان افزود: از سال ۹۷ و بعد از سیلاب ورودی به ایران که عملاً برای افغانستان قابل کنترل نبود، هیچ‌گونه آبی به سمت ایران رهاسازی نشده است، گاهاً سیلاب‌های موقت که به دشت‌مال معروف هستند و عمدتاً رسوبات بادی مسیر رودخانه است با آب بسیار کم به سمت ایران سرازیر شده و در مبدأ ورودی خشک می‌شوند و هیچ‌گونه کمکی در تأمین آب ندارد.
کاهش حقابه ایران از رودخانه هیرمند در شرایطی اتفاق افتاده که میزان بارندگی در حوضه بالا دست با کاهش مواجه نشده، بنابراین به نظر می‌رسد، نقض ماده 2 معاهده 1351 توسط افغانستان صورت گرفته است.
هر چند که اختر محمد نصرت، سخنگوی وزارت انرژی و آب حکومت طالبان گفته است که حقابه ایران بر اساس توافقنامه هلمند پرداخت خواهد شد و افزوده که مطابق با توافقنامه ۱۳۵۱ در حالت عادی ایران ۲۲ مترمکعب در یک ثانیه حقابه دارد و ما چهار مترمکعب نیز به دلیل حسن همجواری به این کشور پرداخت می‌کنیم و اگر خشکسالی باشد، به همان اندازه آب کمتری به سمت ایران جاری می‌شود.
وی گفت: ما نسبت به حقابه ایران متعهد هستیم، زمانی که آب موجود باشد، آن را به‌سوی ایران روان می‌کنیم. محقق نشدن حقابه 820 میلیون متر مکعبی ایران بر مبنای معاهده سال 1351 در شرایطی اتفاق می‌افتد که برخی گزارش‌ها حاکی از این بوده که سهم آب ایران از رودخانه هیرمند از 60 درصد تا پیش از سال 1351 به تنها 14 درصد پس از امضای معاهده مذکور رسیده و تنها مصارف شرب و کشاورزی برای تعیین میزان حقابه در نظر گرفته شده است.
بر همین اساس وزیر نیرو تأکید کرده که کشور افغانستان متعهد به پرداخت بهنگام حقابه ایران است و آنها مکلف هستند در تحقق این امر، هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کرده و حقابه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند و افزوده که طالبان در فصول مختلف اخیر رهاسازی آب از سد کجکی به سمت سد انحرافی کمال‌خان را انجام داده و از سد کمال‌خان هم آب را به ولایت نیمروز رسانده است؛ بر این اساس اگر بر خلاف معاهده مانع جدیدی در این مسیر ایجاد نشده باشد، مسأله‌ فنی در رسیدن آب وجود ندارد.
واقعیت این است که کشور همسایه در تأمین حقابه هیرمند، بدقولی کرده و این بدقولی باعث شده تا میلیون‌ها متر مکعب آب به سیستان و بلوچستان نرسد، بنابراین تا زمانی که به کارشناسان جمهوری اسلامی ایران اجازه داده نشود که طبق معاهده هیرمند بخصوص ماده ۵ پروتکل شماره یک آن معاهده، از مسیر و بالادست هیرمند بازدید کنند، هرگونه اظهار نظر در خصوص کاهش آب هیرمند پذیرفته نیست.