مسئولیت فرهنگی نشر
حاتم ابتسام
پژوهشگر حوزه نشر
خدمتی که ناشر با محصولاتش ارائه می‌دهد، در میدان فرهنگ تعریف می‌شود و به زندگی فرهنگی مردم جامعه ربط می‌یابد و رفتار فرهنگی ایشان را تقویت می‌کند. ناشر با دانش، اوقات فراغت، توسعه فردی، دانش فرهنگی و مهارت‌های نرم و سخت مخاطبان سروکار دارد و همه اینها یعنی نقش‌آفرینی پررنگی در زیست فرهنگی جامعه دارد.
در ادامه به نقش و مسئولیت فرهنگی نشر می‌پردازیم.
در فهرست مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها و شرکت‌ها همیشه بندی وجود دارد که حمایت از فرهنگ و هنر را برای آن سازمان حیاتی و مهم برشمرده است. راست یا دروغش را کار ندارم که چقدر شرکت‌ها و نهادها پای کار حمایت از فرهنگ و هنر هستند؛ بیشتر پرسشم این است که این کار را چطوری انجام می‌دهند؟ مثلاً بار خرج کردن پول‌های اضافی بی‌زبان و پولدارکردن آدم‌هایی که خودشان حسابی برده و خورده‌اند و اصلاً به حمایت نیاز ندارند!
از همین زاویه می‌خواهم به فعالیت نشر و مسئولیت فرهنگی‌اش نگاهی بیندازم. باید گفت ناشران در همین میدان حمایت از فرهنگ و هنر ایستاده‌اند. بقیه شعارش را می‌دهند ولی ناشر کنش دارد. همان‌جایی که همه مسئولیت اجتماعی خودشان می‌دانند، منطقه فعالیت نشر است. فرهنگ و هنری که باید آن را شناخت، مراقبش بود، برای ترویجش کوشید و چه بهتر حال که به تمام بخش‌های زندگی ما پیدا و پنهان گره خورده، به میدان اقتصاد هم بیاوریم و پول دربیاوریم. اما بالاتر از همه اینها در قبال فرهنگ باید احساس مسئولیت کرد. نوعی دلسوزی عمل‌گرایانه و جمعی. حالا که گفتیم ناشر نقش و کنش دارد پس مسئولیت‌هایی هم متوجه اوست.
مسئولیت فرهنگی نوعی مسئولیت اجتماعی است بر دوش تک‌تک افراد جامعه و گروه‌ها و سازمان‌ها. مهم است که هر فرد و جمعی هنجارها، ارزش‌ها، عادات و رسوم و دستاوردهای فرهنگی و تمدنی جامعه خودش را بشناسد و بداند چه در تاریخ و سیر فرهنگی آن منطقه گذشته و حالای او متأثر از چه فرهنگی است. مسئولیت فرهنگی شامل مسئولیت‌های مختلفی هم می‌شود: از جمله زیرساخت‌های آموزشی همچون تأسیس رشته‌های فرهنگی، تأسیس مجموعه‌های ترویجی، بنیادها و مؤسسات مطالعاتی و پژوهشی با هدف شناخت و حفظ تاریخ و هویت فرهنگی، ترویج و توسعه هنر و ادبیات.
احترام به تفاوت‌های جمعیتی را نیز از اصول مسئولیت فرهنگی باید دانست. همه افراد با تفاوت‌های فرهنگی، می‌توانند به نگهبانی، توسعه و پایداری فرهنگ آن کمک کنند.
گام‌های مسئولیت فرهنگی نشر
شناخت
فعالیت‌های مسئولانه فرهنگی به شرطی این‌گونه نامیده می‌شود که در وهله اول آسیب‌زا نباشد و اصلاً کار فرهنگی تلقی شوند. این‌گونه کار فرهنگی نیز از مسیر شناخت فرهنگ می‌گذرد. ناشری که شناختی از تاریخ و سیر فرهنگی و فرهنگ روز جامعه‌اش ندارد از ابتدا نباید فعالیتش را توسعه بدهد. معمولاً کسی سراغ نشر می‌رود که پایی در فرهنگ دارد. این‌گونه نباشد جای پرداخت ابرو، چشم فرهنگ را کور می‌کنیم و حالا یکی باید مسئولیت ما را قبول کند.
ترویج
در نگاهی کلی هر فعالیتی که هدف آنها ارتقای فرهنگ جامعه و حفظ و نشر ارزش‌های فرهنگی باشد ترویج است. در حوزه نشر این فعالیت‌ها به شکل عجیبی شامل همه فعالیت‌های نشر می‌شود از تولید و انتشار کتاب گرفته تا برگزاری نمایشگاه کتاب. در بخش آموزشی که اساس فعالیت فرهنگی است باز هم نشر است که نقشی مهم و زیرساختی بر عهده دارد.
نشر در فرایند پرورش، تقویت و ارتقای فرهنگ و تمدن برای توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور نیز دارای اهمیت است. نشر باید توجه داشته باشد رفتاری مسئولانه با همه افراد جامعه داشته باشد و گستردگی طیف مخاطبان نشر هم نه یک ترفند اقتصادی برای توسعه مخاطب که از این محل است.
ترویج هنر، موسیقی، ادبیات، فرهنگ ملی و مسئولیت اجتماعی بیش از هر کسی از متن و کتاب قوت می‌گیرد. کتاب‌هایی که ای بسا صرفه اقتصادی هم ندارد اما فرهنگ عمومی به آن نیاز دارد. کتاب‌هایی مثل فرهنگ‌نامه‌ها، تاریخ‌ها، زندگی‌نامه‌ها، دایره‌المعارف‌ها و....
این گام در مسئولیت فرهنگی به تقویت همبستگی و وفاداری به فرهنگ، ارزش‌های مذهبی و اجتماعی بین افراد و جامعه منجر می‌شود. ترویج صحیح و همه‌جانبه فرهنگ ابزاری برای تحولات اجتماعی و سیاسی و بهبود اقتصادی و اجتماعی کشورهاست.
توسعه
گام بعدی که نقش ناشر در آن بسیار پررنگ‌تر است مرحله توسعه است. توسعه به معنای کاربردی کردن وجوه ترویج فرهنگ است. یعنی از آن بخش‌هایی که ترویجش کرده‌ایم برای پیشبرد اهدافی استفاده کنیم و مثلاً سبک زندگی و معماری و فرهنگ غذایی را محلی برای گفت‌وگو، تعامل و حتی درآمدزایی ببینیم. این‌گونه پویایی تازه‌ای به عناصر فرهنگی هم داده‌ایم. ناشر مسئول است که بخش‌هایی از فرهنگ را پای کار بیاورد اما باید بداند این نه به معنای ابتذال و نه استفاده به هرقیمتی است و باید فرهنگ را با احترام به ریشه‌های آن توسعه داد و زیر کار برد.
ارتقای فرهنگی
به طور کلی رشد و ارتقای یک فرهنگ از مسیر آموزش و ترویج می‌گذرد و اینها به کشف بهتر و نگهداشت اصولی‌تر و بهبود پردامنه‌تر فرهنگ کمک می‌کنند. آموزش برای تقویت فرهنگ جامعه می‌تواند شامل آموزش هنجارهای فرهنگی، تاریخ و هویت ملی، هنر، ادبیات و سایر مباحث حوزه فرهنگ باشد. نشر در کنار نهاد علم این بستر آموزشی را تقویت می‌کند.
ارتقای سطح دانش، فرهنگ عمومی و اخلاقی آدمیان از اهداف نشر است.
ارزش‌های فرهنگی مانند احترام، صداقت، مسئولیت‌پذیری و... به‌عنوان پایه و اساس تمدن‌ها و فرهنگ‌ها باید همیشگی و همه‌جانبه ارتقا یابند و محل توجه باشند. نشر در ترویج این مفاهیم فرهنگی نقشی مؤثر دارد.