تپه باستانی فارس، مالک خصوصی دارد
تاریخ 9 هزار ساله را چگونه شخم بزنیم؟
بیتا میرعظیمی
خبرنگار
سال‌هاست که مالک تپه ۹ هزار ساله نورآباد ممسنی بر سطح این محوطه باستانی اقدام به کشت گندم کرده و آن را به زمین کشاورزی تبدیل کرده است. طبق گفته «سیاوش آریا» فعال میراث فرهنگی استان فارس به «ایران»، کشت گندم روی این تپه تاریخی و ارزشمند، به لایه‌های باستان‌شناسانه آن آسیب زده و ضررهای جبران‌ناپذیری را به آن وارد می‌کند. البته معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس در این خصوص نظر دیگری دارد؛ طبق گفته «محمد تقی قلعه نویی» به «ایران»، همه چیز تحت کنترل میراث فرهنگی قرار داشته و شخم‌های سطحی 10 سانتیمتری و کشت دیم از سوی مالک، به هیچ وجه تخریبی را در لایه‌های باستان‌شناسانه این تپه ایجاد نمی‌کند.
تُل نورآباد مَمَسنی یکی از محوطه‌های باستانی در شمال غربی استان فارس است که اطراف آن را زمین‌های کشاورزی احاطه کرده است. بخشی از این تپه باستانی که قدمت 9 هزار ساله دارد، در تملک میراث فرهنگی بوده و قسمت‌های عمده آن در تملک کشاورزان منطقه قرار دارد. مالکین روی این تپه اقدام به کاشت گندم کرده و به باور فعالان میراث فرهنگی، با این اقدام آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به سطوح ارزشمند آن وارد کرده‌اند. از آن زمان تاکنون بارها فعالان صدای اعتراض خود را به گوش مسئولان میراث فرهنگی استان رسانده‌اند؛ اما تاکنون پاسخی قانع کننده به آنها ارائه نشده و هر بار پای کمبود اعتبار برای تملک این تپه به میان کشیده می‌شود. این در حالی است که تُل نورآباد با شماره 1273 در 28 تیرماه 1355 خورشیدی به ثبت ملی رسیده و هرگونه آسیب‌رسانی به آن بر اساس قانون اساسی جرم محسوب می‌شود.
تپه مالک خصوصی دارد
طبق گفته سیاوش آریا به «ایران»، این تپه باستانی در بدترین شرایط نگهداری و حفاظتی قرار داشته و گذر هر روزه موتورسواران از روی تپه به یکی از چالش‌های بزرگ پیش‌روی این یادمان ملی تبدیل شده است. او می‌گوید: مهم‌ترین مشکل به کشت گندم توسط مالک باز می‌گردد. این کشت به لایه‌های این تپه آسیب‌های جبران‌ناپذیر وارد کرده و آن را در معرض تخریب بیشتر قرار می‌دهد. این در حالی است که بارها این موضوع به میراث فرهنگی استان گزارش شده اما تاکنون هیچ ترتیب اثری داده نشده است. مشکل اینجاست که طی این سال‌ها هنوز میراث فرهنگی نتوانسته تپه‌ای که ثبت ملی شده است را از تملک خصوصی خارج کرده و آن را خریداری کند. هر بار هم که اعتراض کرده و خواستار حل این مشکل شده‌ایم، به ما گفته شده که اعتبار لازم را برای خرید تپه از مالک نداریم. البته ما با این بخش مشکلی نداریم؛ خب اعتبار وجود ندارد بنابران نمی‌توان این بخش را از مالک خریداری کرد؛ اما نظارت که می‌توان داشت. مشکل اینجاست که مالک دستورالعمل کاشت و برداشت روی این تپه تاریخی را به خوبی می‌داند اما توجهی به آن نمی‌کند.
گسترش زمین‌های کشاورزی
این پژوهشگر تاریخ ایران می‌گوید: انبوه خار و خاشاک در دامنه و گرداگرد تپه، چهره زشت و ناخوشایندی را به نمایش گذاشته و رفت و آمد موتورسواران نیز بار جدیدی را به مشکلات این تپه افزوده است. از طرفی، گسترش زمین‌های کشاورزی تا پایین این تپه باستانی و گسترش افسارگسیخته شهرنشینی به بخش‌هایی از آن آسیب زده و زمینه نابودی یکی از ارزشمندترین تپه‌های دشت مرکزی در استان فارس را فراهم کرده است. «سیاوش آریا» عدم تعیین حریم و عرصه این تپه باستانی از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را علت تجاوزها و دست‌اندازی‌های فراوان به این یادگار تاریخی دانسته و تأکید می‌کند: بی‌گمان یکی از چالش‌های مهم و پیش روی اغلب محوطه‌های باستانی از جمله تل نورآباد، موضوع مالکیت آنها است زیرا اغلب این یادمان‌ها مالک خصوصی داشته و میراث فرهنگی به‌دلیل عدم توانایی برای خرید آنها، این یادگاری‌های ارزشمند را به حال خود رها کرده است.
طبق گفته این فعال میراث فرهنگی، آثار استقراری در این محوطه از هزاره هفتم تا هزاره یکم پیش از میلاد (از 9 هزار سال پیش تا 3 هزار سال پیش) تداوم دارد. با وجود نابودی گسترده بخش سطحی این محوطه، در برش لایه‌نگاری بخش مرتفع تپه، 5 مرحله استقرار از دوره هخامنشی و فراهخامنشی در آن شناسایی شده است. همچنین ظروف سفالی لاله‌ای شکل، آوند‌هایی با لبه تخت و همچنین شانه‌دار به رنگ سرخ مایل به نارنجی از مراحل استقراری 5 ب و 4 ب، به دست آمده است. آوند‌هایی که با سفال‌های دوره هخامنشی از پاسارگاد و پارسه (تخت جمشید) قابل سنجش هستند. از طرفی بررسی‌های مغناطیس‌سنجی در بلندای این محوطه، نشان می‌دهد که سازه‌های مِهرازی (معماری) بزرگی در این محوطه وجود دارد و به‌همین دلیل محوطه نورآباد در دوره هخامنشی و فراهخامنشی نقش سازنده‌ای در ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی منطقه شمال باختر داشته است.
شخم‌های سطحی 10 سانتیمتری
اگرچه فعالان و دوستداران میراث فرهنگی بارها نسبت به زیان‌های جبران‌ناپذیر ناشی از کشت گندم در این تپه باستانی هشدار داده و خواهان رسیدگی فوری به این موضوع شده‌اند، اما طبق گفته «محمد تقی قلعه نویی» معاون میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی استان فارس به «ایران»، با توجه به اینکه تل 9 هزارساله مالک خصوصی داشته و دولتی نیست تا میراث فرهنگی به‌صورت 100 درصدی بر آن اشراف داشته باشد، لذا تا زمانی که بودجه‌ای برای تملک آن درنظر گرفته نشده و این منطقه توسط میراث فرهنگی استان خریداری نشود، مالک قادر است تحت نظارت میراث فرهنگی استان اقدام به کاشت آن هم به‌صورت شخم‌های سطحی 10 سانتیمتری کند. او می‌گوید: شخم‌های سطحی و کشت دیم باعث تخریب لایه‌های سطحی نشده و در همین راستا نیز آسیبی به تل 9 هزار ساله وارد نمی‌شود. لذا گیاهانی که ریشه کوتاهی دارند مانند جو و گندم، صدمه‌ای به این اثر تاریخی وارد نکرده و مالک تا زمان تملک توسط میراث فرهنگی، می‌تواند به‌صورت سطحی اقدام به کاشت کند.
عدم تأمین اعتبار
این مقام مسئول، با اشاره به اینکه تاکنون هیچ تخریبی در این اثر تاریخی صورت نگرفته و همه چیز تحت نظارت و کنترل میراث فرهنگی استان قرار دارد، می‌گوید: چند روز پیش سرکار خانم خورشیدی نماینده میراث فرهنگی استان در شهرستان نورآباد از این تپه باستانی بازدید کردند. ایشان در این بازدید میدانی تأیید کردند که هیچ تخریبی در این محوطه انجام نشده و کشت‌های انجام شده توسط مالک به‌صورت سطحی انجام می‌شود. او همچنین درباره رفت و آمد موتورسواران روی تپه و تأثیر مخرب حرکت آنها بر این اثر تاریخی و ارزشمند، می‌گوید: آیا به نظر شما با موتورسواری، تخریبی صورت می‌گیرد؟
اما خرید این تپه به چه میزان اعتبار نیازمند است؟ معاون میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی استان فارس پاسخ می‌دهد: با توجه به اینکه این محوطه چسبیده به محل مسکونی است، زمین‌های مسکونی اطراف هر متر حدوداً 6 میلیون تومان به فروش می‌رسند. این در حالی است که در دهه 80، یک هکتار از زمین‌های تل نورآباد توسط میراث فرهنگی استان تملک شده است. همچنین 1500 متر دیگر نیز در سال 1391 تملک شده است. یک مرغداری نیز نزدیک این تپه قرار دارد که در دهه 80 توسط میراث فرهنگی استان تملک شده است. لذا تملک 25 هکتاری این منطقه، در حال حاضر رقم بسیار بالایی بوده و نیازمند اعتبار زیادی است. هر چند که سال‌هاست میراث فرهنگی استان درخواست تأمین بودجه داده است که امیدواریم با تأمین اعتبار، این منطقه ارزشمند تحت تملک میراث فرهنگی قرار گیرد.