دیگر برکسی پوشیده نیست که تحولات نظام بین‌الملل در حال‌گذار به مرحله‌ای است که هند و چین، دو بازیگر اساسی در نظم جدید خواهند بود. طبق آمار منتشر شده از سوی مراکز اقتصادی بین‌المللی از جمله صندوق بین‌المللی پول در سال 2022، چین با 19.9 تریلیون دلار در جایگاه دوم قرار دارد. هرچند رشد تولید ناخالص داخلی چین در سال‌های اخیر کند شده، اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این کشور در سال 2030 از امریکا پیشی می‌گیرد. هند هم با حدود 4 تریلیون دلار در جایگاه ششم قرار گرفته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که هند تا سال 2030 جزو 4 اقتصاد برتر دنیا خواهد بود. در این میان، ایران هم به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و با قرار گرفتن در شاهراه ژئوپلیتیکی شمال- جنوب و غرب- شرق، نقش مهم کریدوری در اقتصاد این دو کشور می‌تواند ایفا کند. آنچه مهم است، این است که ایران در روابط با چین و هند، اقتصاد را باید در اولویت قرار دهد و با وجود منازعه و 6 دور جنگ بین دو کشور و رقابت ژئوپلیتیکی دو کشور به‌خصوص در جغرافیای هند-پاسفیک، روابط دو‌جانبه را با هرکدام از این کشورها دنبال کند.

روابط اقتصادی ایران و هند
وزارت بازرگانی و صنعت هند، در اطلاعیه‌ای تجارت ایران و هند در سال ۲۰۲۲ را 2 میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار اعلام کرده که این میزان در مقایسه با سال ۲۰۲۱، ۴۸ درصد رشد کرده است. میزان تجارت دو کشور در سال ۲۰۲۱ نزدیک به یک میلیارد و ۶۹۰ میلیون دلار بود. صادرات کالاهای ایرانی به مقصد بازار هند در سال ۲۰۲۲ با رشد ۶۰ درصدی به ۶۵۳ میلیون دلار رسیده است.  هند در مدت مشابه سال قبل از آن ۴۰۹ دلار کالا به ایران وارد کرده بود. فرآورده‌های نفتی، مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به هند در سال ۲۰۲۱ به ارزش ۴۳ میلیون دلار بوده که با رشد ۴ برابری در سال ۲۰۲۲ به ۱۷۵ میلیون دلار رسیده است. مواد خام تولید رنگ با ۱۵۲ میلیون دلار و میوه با ۱۴۸ میلیون دلار به ترتیب دومین و سومین کالاهای صادراتی ایران به هند در سال ۲۰۲۲ بوده است.
بحران اوکراین باعث شده که هند بیش از گذشته به ایران توجه کند و ایران را به عنوان یک کریدور اصلی برای گسترش تجارت با روسیه ببیند. کریدور شمال‌-جنوب، خط اتصالی اصلی هند به دریای سیاه و اروپا از یک‌سو و روسیه از سوی دیگر است. اگرچه هند در قالب «کواد 2» با امارات و اسرائیل روابط خود را گسترش داده است، اما در صورت محقق شدن پروژه بندر چابهار، ایران می‌تواند خط اتصالی شمال-جنوب را به خط غرب-‌شرق متصل کند. در همین زمینه نخستین دور رایزنی‌های سیاسی بین وزارتخانه‌های خارجه ارمنستان، ایران و هند (پنجشنبه) ۳۱ فروردین‌ماه ۱۴۰۲ در ایروان برگزار شد.
«مناتساکان صفریان» معاون وزیر خارجه ارمنستان، «سید رسول موسوی» دستیار وزیر و مدیرکل آسیای جنوبی وزارت امور خارجه ایران و «جیتندر پال سینگ» رئیس اداره‌کل منطقه‌ای وزارت خارجه هند، ریاست این هیأت‌ها را برعهده داشتند. در این نشست، موضوعات مرتبط با مسیرهای ارتباطی اقتصادی و منطقه‌ای مورد بحث و بررسی قرار گرفت و چشم‌اندازهای تعمیق روابط فرهنگی و همکاری‌های سه‌جانبه در زمینه‌های مختلف ترسیم شد. طرف‌ها توافق کردند که به رایزنی‌ها در قالب سه‌جانبه با هدف گسترش و تعمیق همکاری ادامه دهند. هندی‌ها به صورت جدی به دنبال فعال کردن کریدور شمال‌-جنوب هستند. لازم به ذکر است که برای جمعیت حدود یک میلیارد و 400 میلیون نفری هند، خط کریدوری شمال-‌جنوب حیاتی است.
 
چالش‌های روابط ایران و هند
یکی از چالش‌های اصلی روابط ایران و هند، متغیر امریکا و مسأله تحریم است که هند نشان داده می‌تواند از آن عبور کند. نمونه بارز آن را هند در مقاومت علیه تحریم روسیه نشان داده است. البته نوع روابط هم تأثیر‌گذار است؛ روابط هند-روسیه در اوج بحران اوکراین با تحریم‌های غرب علیه روسیه همراهی نکرده و با ارزی غیر از دلار و ارز ملی با روس‌ها وارد معامله شده است. همچنین اکنون کشورهای اروپایی از طریق هند، نفت روسیه را خریداری می‌کنند. حجم تجارت بین دو کشور هند و روسیه، به 38.4 میلیارد دلار در سال 2022 رسید و روسیه برای اولین بار به یکی از «پنج شریک تجاری بزرگ هند» تبدیل شد. بنابراین حتی در شرایط بحرانی هم روابط روسیه و هند کماکان ادامه داشته است. ایران هم می‌تواند با ایجاد نقشه واسط، روابط خود را با هند توسعه دهد.
دومین چالش در روابط تجاری ایران و هند، زیرساخت‌های داخل کشور است. کریدور شمال‌-جنوب نیاز به زیرساخت اساسی دارد و باید تأمین این زیرساخت‌ها در اولویت حاکمیت بویژه وزارت راه و شهرسازی قرار گیرد. سومین چالش تأمین امنیت این کریدور به‌خصوص با توجه به تنش‌های آذربایجان و ارمنستان است؛ پس برای هندی‌ها تأمین امنیت این کریدور نقش حیاتی دارد.

چالش‌های اقتصادی روابط ایران و چین
ساختارهای تجاری متفاوت ایران و چین از جمله بازدارنده‌های بهره‌گیری دیپلماسی اقتصادی ایران از سند مشارکت است. سه‌گانه تقابلی «سیاست»، «اقتصاد» و «بازیگران دولتی-غیردولتی و داخل-خارج» مهم‌ترین چالش در روابط اقتصادی ایران و چین است. تحریم‌های بانکی و بین‌المللی چالش دوم در تجارت بین دو کشور است؛ چین نشان داده که در حوزه اقتصادی و با توجه به حجم روابط با ایران، بازیگری محافظه‌کار است. چین در جایی هزینه می‌کند که منافع حداکثری داشته باشد و در جایی که منافع حداقلی و چالش‌های پررنگ با نظام بین‌الملل داشته باشد، هزینه‌ها را به حداقل می‌رساند.
تغییرات جاری در نظام بین‌الملل و شیفت قدرت از غرب به آسیا، عامل مهمی در شکل‌گیری تحولات منطقه‌ای است. اگرچه ایران در یکی از بستر‌های ژئوپلیتیکی مناسب قرار گرفته، اما تا کنون از ظرفیت این موقعیت جغرافیایی بهره‌برداری لازم را نکرده است. چین و هند به عنوان دو اقتصاد پیشرو می‌توانند نقش مهمی در سبد اقتصادی ایران داشته باشند و ایران باید با گسترش روابط دو‌جانبه با هرکدام از این بازیگران، بر توسعه روابط تأکید کند. اگر پاکستان را فاکتور بگیریم، هند بر اساس رویکرد عملگرایانه روابط گسترده‌ای با جهان دارد و فهم روابط خارجی آن در نوع تعامل با این کشور مهم است. از سویی دیگر چین به عنوان یک قدرت پیشرو به دنبال به حداکثر رساندن منافع خود با کمترین هزینه است و بشدت از تقابل با غرب به‌خصوص در موارد غیراستراتژیک و راهبردی پرهیز می‌کند. بنابراین نگاه چینی به نظام بین‌الملل، اقتصاد ژئوپلیتیک است و از این کانال به جهان نگاه می‌کند. ایران ضمن فهم معادله دو‌وجهی چین و هند باید این معادله را حل کند.

برش

روابط اقتصادی ایران و چین

بر اساس آمار گمرک چین، میزان کل مبادلات تجارت خارجی این کشور با ایران طی سال 2022 بالغ بر 15.79 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال 2021 نزدیک به 1.03 میلیارد دلار افزایش داشته است. بر مبنای آمار طرف چینی، در سال گذشته میلادی صادرات اقلام و کالاهای مختلف از کشورمان به چین بیش از 6.35 میلیارد دلار است و این رقم نسبت به سال 2021 حدود 142 میلیون دلار کاهش یافته است. در مقابل، میزان واردات کشورمان از چین در سال گذشته میلادی 9.44 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال 2021 بیش از 1.15 میلیارد دلار افزایش داشته است. همچنین تراز مبادلات تجاری ایران و چین در سال 2022 بیش از 3 میلیارد دلار به نفع طرف چینی بوده است. چین در حال حاضر سرمایه‌گذاری کلانی را در طرح «یک کمربند-‌یک راه» انجام داده و با خطوط ریلی و جاده‌ای و گسترش کشتیرانی به دنبال ایجاد بزرگ‌ترین شبکه اتصالی جهان است. کانون این اتصالات، کشورهای آسیای مرکزی و پاکستان است. این طرح می‌تواند شرایط اتصال منطقه‌ای به‌خصوص آسیای مرکزی را به غرب آسیا و اروپا هموار کند. قرار گرفتن در دامنه این بستر، عایدی زیادی می‌تواند برای ایران داشته باشد.