بیتا میرعظیمی
خبرنگار

سال‌هاست که رودخانه مرزی «ارس» زیر بار پروژه‌های آبی ترکیه و سدسازی متعدد قد خم کرده و هر روز کم آب و کم آب‌تر می‌شود. طبق آخرین آمار منتشر شده از سوی کمیسیون توسعه پایدار اتاق ایران، پروژه آناتولی شرقی (داپ) منجر به کاهش ۳۰ درصدی سهم ایران از منابع آبی رودخانه ارس شده و کیفیت آب همزمان با آلودگی آب رودخانه بویژه از سمت کشور ارمنستان، تنزل پیدا کرده و در آینده‌ای نزدیک می‌تواند دسترسی به منابع این رودخانه از سوی ایران را محدودتر کند. حالا در «ارس» که روزگاری یکی از پرآب‌ترین رودخانه‌های مرزی کشور به شمار می‌رفت، خبری از پرآبی نیست. بخش‌هایی از این رودخانه کاملاً خشک شده و در بخش‌های دیگر نیز کم آبی بیداد می‌کند.
رودخانه‌ای که پس از عبور از مرز ترکیه، نخجوان، جلفا و ارمنستان وارد مرز ایران شده و در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل (شهرستان پارس‌آباد) وارد جمهوری آذربایجان شده و به رود کورا می‌ریزد. با کاهش چشمگیر سهم ایران از منابع آبی رودخانه ارس، اقتصاد دشت مغان و استان اردبیل که کاملاً وابسته به آب این رود است، تحت تأثیر قرار گرفته و زنگ خطر نابودی اکوسیستم و اقتصاد پایدار و بومی این منطقه به صدا درآمده است. حالا اوضاع به حدی بحرانی شده که چندی پیش فعالان محیط زیست، اعضای تشکل‌های مردم نهاد و استادان دانشگاه استان اردبیل با رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دیدار کرده و بر ضرورت پیشگیری از مرگ تدریجی رود ارس و رایزنی‌های بین‌المللی در جلوگیری از ساخت سدسازی‌های بی‌رویه در ترکیه و... تأکید کردند. فعالان محیط زیست در این جلسه دغدغه‌ها و نگرانی‌های خود را از شرایط نگران کننده رود ارس اعلام کرده و از معاون رئیس‌جمهور خواستند تا جلوی تکرار سرنوشت غم‌انگیز دریاچه ارومیه در این استان گرفته شود.
پایش آلودگی در کمیته‌ای مشترک
 «حسن قاسم پور» مدیرکل محیط زیست استان اردبیل، با اشاره به 2 مشکل کیفی و کمی آب در رودخانه ارس به «ایران» می‌گوید: طی 50 سال اخیر به دلایلی نظیر تغییرات اقلیمی، خشکسالی، برداشت بی‌رویه آب از بالادست و... کمیت آب این رودخانه کاهش چشمگیری داشته است. آلودگی ارس در سطح بین‌المللی از سوی کشورهای همسایه و در سطح ملی از طرف استان‌های همجوار با این رودخانه ایجاد می‌شود. استان اردبیل به‌دلیل قرارگیری در پایین دست این رودخانه، برای رفع این آلودگی‌ها پیشنهاد تشکیل کمیته‌ای را داده که این کمیته در سطح سازمان در تهران تشکیل شده و این موضوع را در جلسات آن مورد بررسی قرار می دهد.
طبق گفته این مقام مسئول، مطالعات جامعی در سطح ملی از سوی سازمان آغاز شده و طی قراردادی با یک شرکت معتبر، آلودگی‌ها به طور مداوم پایش خواهد شد. در سطح بین‌المللی نیز رئیس سازمان محیط زیست در جلسه اخیر با تشکل‌های زیست محیطی استان اردبیل تأکید کردند که جلساتی مشترک با کشورهای همجوار ارس تشکیل داده‌اند و کشور ارمنستان اعلام کرده است که آلودگی‌ها را در مدت زمانی مشخص به صفر خواهد رساند.
مدیرکل محیط زیست استان اردبیل می‌افزاید: همزمان از سال گذشته مطالعات چهارجانبه‌ای در سطح استانی با هدف پایش ارس و با همکاری 4 اداره امور آب، جهاد کشاورزی، علوم پزشکی و محیط زیست استان آغاز شده و کار به جد پیگیری می‌شود. اداره جهاد کشاورزی در حوزه تأثیر بر محصولات کشاورزی؛ اداره علوم پزشکی در حوزه بیماری‌های انسانی، اداره امور آب در حوزه کمیت آب ارس و آلودگی و کیفیت آب نیز تحت نظارت اداره محیط زیست استان در حال پایش و پیگیری هستند.

کاهش حقابه ایران
از سویی دیگر، «صادق پناهی» نماینده تشکل‌های زیست محیطی استان اردبیل، پروژه سدسازی‌های متعدد ترکیه را مهم‌ترین تهدید علیه رود ارس دانسته و به «ایران» می‌گوید: طبق اطلاعات محلی، پروژه جامع سدسازی‌های متعدد ترکیه روی این رودخانه مرزی تکمیل شده و حوضه ورودی ارس به کشور ایران کاملاً تحت کنترل این کشور قرار دارد. در حال حاضر کمبود آب در ارس مشاهده شده و پیش‌بینی می‌شود حقابه ایران در سال‌های آینده نیز کاهش پیدا کند. این در حالی است که ما هنوز هیچ قراردادی با کشور ترکیه در خصوص رود ارس نداشته و امکان پیگیری این موضوع از طریق نهادهای بین‌المللی را نیز نداریم. در همین راستا باید وزارت امور خارجه و دستگاه دیپلماسی نقش مهمی در این خصوص ایفا کرده و منافع کشور را از این رودخانه تأمین کنند.
او می‌گوید: ما از سمت آذربایجان به‌دلیل قرارگیری در اراضی پایین دست ارس با مشکل خاصی مواجه نیستیم. در حقیقت این کشور آلودگی خاصی در ارس ایجاد نمی‌کند. اما پساب ورودی از خاک ارمنستان سال‌هاست که نگرانی‌هایی را به‌وجود آورده است. با ورود پساب معادن، آلودگی وارد ارس شده و منجر به تغییر رنگ آب می‌شود. این آلودگی به اندازه‌ای مشهود است که نیاز به آزمایشات و ثبت تحلیل و داده‌های تخصصی نداشته و حتی افراد بومی به سادگی ورود پساب صنعتی آلوده از خاک ارمنستان را تشخیص می‌دهند.

«ارس» را نجات دهید
این کارشناس محیط‌ زیست، به دیدار اخیر تشکل‌های زیست‌محیطی استان اردبیل با رئیس سازمان محیط زیست اشاره کرده و می‌گوید: علی سلاجقه در آن جلسه به توافق‌هایی با ارمنستان برای رفع آلودگی اشاره و تأکید کرد که نشست‌های متعددی را با سران کشور ارمنستان برگزار کرده و قرار است تا آخر امسال مصوبات این نشست‌ها مورد پیگیری قرار گیرد.
نماینده تشکل‌های زیست‌محیطی استان اردبیل می‌گوید: بخشی از مشکلات ارس از توسعه کشاورزی در مجاورت مرز ایران با رودخانه ارس نشأت می‌گیرد. برای رفع این موضوع باید جهاد کشاورزی ورود کرده و این آلودگی از سمت ایران را رفع کند. موضوع ارس باید با حضور وزارت خارجه، محیط زیست، جهادکشاورزی، وزارت نیرو و تشکل‌های زیست‌محیطی برگزار شده و تصمیمی واحد برای این رودخانه مرزی گرفته شود.