حمیدرضا خدابخشی
کارشناس برنامه ریزی آب

سطح آبخوان‌های زیرزمینی کاهش یافته است و رودخانه‌ها در اقصی نقاط کشور با کسری روبه‌رو شده‌اند. آورد متوسط رودخانه دز، دو سوم شده و کسری آورد متوسط رودخانه کرخه به بیش از نصف رسیده است. همین کسری شهرستان دشت آزادگان را در انتهایی‌ترین نقطه حوضه کرخه به کانون برخی از نا‌آرامی‌ها تبدیل کرد. این شهر با جمعیت 245904 نفر تصدیقی است از توسعه ناپایدار بر مبنای کشاورزی. زمستان دارد تمام می‌شود و بزودی خشکسالی و کمبود آب بر گلوی شهر چنگ می‌اندازد. راهی برای جلوگیری از وقوع دوباره ناآرامی‌ها وجود دارد؟ آیا می‌توان با تغییر رویکرد‌ها ضمن برقراری نظم و امنیت در مرزها توسعه پایداری را در منطقه رقم زد؟ راهی که اقتصاد شهر را به سمت پتانسیل‌های غیر کشاورزی یا کم آب‌بر ببرد.
تجارت‌های کوچک در مرز چذابه
مرز چذابه می‌تواند آغاز راهی باشد که در آن دشت آزادگان به توسعه پایدار بر‌سد. مهم‌ترین اقلامی که از مرز چذابه به عراق صادر شده‌اند مصالح ساختمانی‌، تره‌بار و میوه، لوازم خانگی، لبنیات و آهن‌آلات بوده است. در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۱۸هزار تن کالای غیرنفتی به ارزش ۴۸میلیون و ۴۶۶هزار و ۵۰۶ دلار از بازارچه مرزی چذابه به عراق صادر شده است. به‌رغم اینکه فرماندار دشت آزادگان ابراز امیدواری می‌کند که با توجه به رویکرد دولت سیزدهم در توسعه تجارت خارجی با کشورهای همسایه، حجم صادرات کالا از بازارچه مرزی چذابه افزایش یابد، ولی بررسی‌های گزارش آمایش خوزستان نشان از آن دارد که پیشه‌وری و تجارت‌های کوچک جزو مشاغل اصلی شهرستان دشت آزادگان به عنوان یک ظرفیت بالفعل نیست. به‌رغم اینکه استان خوزستان با ۲ استان میسان و بصره عراق مرز مشترک داشته و با این استان‌ها روابط اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و تجاری دارد ولی از این خوان نعمت جز دود کامیون‌ها و خرابی جاده‌های بین‌شهری و خطرات تصادف چیزی نصیب شهرستان دشت آزادگان نمی‌شود.
سازمان جهاد کشاورزی خوزستان، ارزش محصولات تولیدی باغبانی را بیش از ۵۰ هزار میلیارد ریال و ارزآوری محصولات صادر شده باغی را ۱۵۰ میلیون دلار بیان می‌کند که دشت آزادگان هیچ سهمی از این صادرات و ارزی‌آوری برای توسعه اشتغال ندارد.
گاومیش‌ها و گاوهای دورگ
خوزستان با تولید سالانه ۱۶.۵میلیون تن محصولات زراعی و باغی به ارزش ۲۰۰هزار میلیارد ریال، از نظر حجم و تنوع تولید در مقام نخست کشوری قرار دارد.
سالانه حدود ۱۶ میلیون تن محصولات زراعی، ۵۵۰ هزار تن محصولات دامی، ۴۱۹ هزار تن محصولات باغی و ۱۳۶ هزار تن آبزیان در استان خوزستان تولید می‌شود و در مجموع این استان مقام اول تولیدات کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است.
در خوزستان ۳۴ هزار تن گوشت قرمز تولید می‌شود که گاوهای دورگ با ۳۴ درصد بیشترین نقش در تأمین گوشت قرمز استان را داراست. پس از آن گوسفند با ۳۱ درصد رتبه دوم استان را داراست و گونه گوسفند دشت آزادگان از معروفیت خاصی برخوردار است.
 80 درصد دامداری‌های استان سنتی و فقط 20 درصد صنعتی هستند و حدود 45 درصد گاومیش‌های کشور در این استان بویژه در دشت آزادگان وجود دارد.
در حال حاضر 830 واحد فعال مرغداری در استان وجود دارد که با توجه به موازنه منفی 33 درصدی تولید مواد پروتئینی در استان، توسعه واحدهای موجود و احداث مرغداری‌های جدید در انتهای حوضه آبخیز کرخه با استفاده از گونه مقاوم و معروف طیور دشت آزادگان به عنوان راهکار اشتغال کم‌آب‌خواه می‌تواند راهکاری برای برون‌رفت از توسعه کشاورزی آب‌بر باشد.
با توجه به عملیات میدانی آمارگیری زنبورستان‌ها 3 هزار و 800 زنبورستان و 430 هزار کلنی زنبور نیز در استان وجود دارد که حجم قابل توجهی از عسل کشور را تولید می‌کند.
میادین نفتی آزادگان
میدان آزادگان در جنوب غربی ایران، در 80 کیلومتری غرب اهواز و در نزدیکی شهرستان دشت آزادگان قرار دارد. نخستین چاه اکتشافی در گستره این میدان نفتی در سال 1355 حفر و مجموعه مخازن عظیم این میدان با حفر دومین چاه در سال 1378 کشف شد.مجموع نفت در‌جای مخازن بیش از 34 میلیارد بشکه و نفت قابل استحصال آن در حدود 2 میلیارد بشکه برآورد می‌شود که از این خوان نعمت فقط مشاغلی همچون رانندگی یا نگهبانی مشمول حال اهالی دشت آزادگان شده است.
پیشنهادهای راهبردی
تمرکز پیشنهادهای کاربردی زیر بر سه مزیت توسعه پایدار آب‌محور(کم آب‌بر) منطقه استوار است. تصمیم‌گیران در این منطقه برای جلوگیری از ناآرامی‌های ناشی از کمبود آب به سمت توسعه مشاغل بومی و تقویت اقتصاد روستایی و صنایع کوچک مرتبط با دام و طیور و صنایع دستی و گردشگری طبیعت بروند. رونق این مشاغل نیاز به «برند‌سازی» دارد. ایجاد منطقه انرژی با همه ملزومات آن مثل آموزش، توسعه فناوری‌های نوین و دانش‌بنیان و صنایع (Hi tech) و صادرات و واردات مرزی با عراق از دیگر برنامه‌ها و گام‌های کاربردی است که می‌تواند مصرف آب را در منطقه کاهش دهد.
صدور کارت بازرگانی برای مرزنشینان
صدور کارت بازرگانی و امکان صادرات‌ و واردات محدود (به اندازه مخارج یک خانواده در سال) بدون عوارض گمرکی و مالیات برای مرزنشینان کشاورز حوضه کرخه از شوش و بستان با وام ‌و با تأیید سازمان جهادکشاورزی در خشکسالی‌ها هم می‌تواند از برنامه‌های مؤثر، نتیجه‌بخش و کوتاه‌مدت باشد.
با تأیید سازمان آب و برق خوزستان و جهاد کشاورزی با هدف تشویق تغییر در شیوه‌های معیشتی کم آب‌بر، خوراک دام و طیور فعالان تأمین شود. همچنین به مدت سه سال دام، طیور، تخم مرغ و محصولات دامی و لبنی به صورت تضمینی و ۳۰ درصد بالاتر از قیمت‌های بازار درون بازارچه‌هایی که به این‌منظور در اردوگاه‌های موجود ایجاد می‌شوند از مردم خریداری شود.از دیگر راهکارهای‌ کوتاه‌مدت ارائه وام ‌کم‌بهره برای تولید محصولات صنایع دستی و خرید تضمینی این ‌محصولات از سوی سازمان میراث فرهنگی در خشکسالی‌ها است.توجه ویژه به ایام اربعین به عنوان ظرفیتی ویژه برای اشتغالزایی از طریق زوار کربلای معلی در دشت آزادگان هم می‌تواند نیاز شهر به مصرف آب را کاهش دهد و شهر را آرام نگه دارد.
برای آنکه بتوان نیاز شهر را در بلندمدت به آب کاهش داد و به توسعه‌ای پایدار رساند، در برنامه‌های میان‌مدت باید به سمت ساخت کارخانجات صنایع تبدیلی و جنبی مربوط به دام ‌و طیور، بخشودگی مالیاتی، بیمه و ارائه وام ‌کم‌بهره برای ایجاد مراکز سورتینگ(بسته‌بندی)‌ و صنایع بسته‌بندی محصولات کشاورزی در منطقه و ایجاد صنایع مرتبط برای تولید تجهیزات گلخانه، پرداخت ‌وام ‌کم‌بهره برای ایجاد هتل و اقامتگاه‌های بومگردی و احداث رستوران‌های مناسب، انجام اقدامات و تبلیغات لازم برای ایجاد گردشگری طبیعت از سوی میراث فرهنگی با دادن ‌مشوق‌ها و تشویق کشت‌های با بهره‌وری و سود مناسب و کم‌آب‌بر مثل کنجد و توسعه گلخانه‌های تولید گل برای صادرات (چند سال خرید تضمینی شود با وام‌کم‌بهره) رفت.
دشت آزادگان در بلندمدت
این نسخه می‌تواند برای سایر شهرها هم راهگشا باشد. تضمین توسعه پایدار دشت آزادگان در بلندمدت به ایجاد صنایع پایین‌دستی نفت، ایجاد پارک فناوری آب و انرژی در منطقه توسعه دانش‌بنیان و (HI TECH) یا منطقه ویژه انرژی با هدف تغذیه دانش روز به صنایع نفتی، ایجاد آموزشکده‌های فنی حرفه‌ای و دانشکده‌های علمی کاربردی با تمرکز بر فناوری‌های نوین نفت و انرژی و دام و طیور و گردشگری برای ظرفیت‌سازی دانش‌آموختگان بومی و اتصال ریلی (راه‌آهن) تا شهر مرزی بستان دارد.
 ماندگاری جمعیت در دشت آزادگان
با ماندگاری و توسعه جمعیتی در منطقه، بهترین‌ خدمات به زوار عتبات عالیات به عنوان دروازه تشیع داده می‌شود. ‌امنیت مرزها حفظ می‌شود. ‌محیط زیست کمترین لطمه را می‌خورد. این راهکارها، بهره‌ور است و باعث شکوفایی اقتصادی می‌شود. از همه مهم‌تر کم‌آب‌بر و منطبق‌تر بر تغییر اقلیم و کم‌تأثیر در برابر برداشت‌های آب از بالادست است.
با پیاده‌سازی طرح‌های آمایش کم‌آ‌ب‌بر منطبق بر ظرفیت‌های بومی مناطق در انتهای حوضه‌های آبریز، اثرات پیاده‌سازی این سیاست به صورت یک سیکل رو به بالا ارتقا می‌یابد و به سایر حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تسری پیدا می‌کند.