فاطمه ترکاشوند
روزنامه نگار

آخرین نظرسنجی ایسپا مدعی است 32 درصد از پاسخگویان اعلام کرده‌اند تا پیش از پخش سریال «سقوط» هیچ محصول فرهنگی اعم از فیلم، سریال و کتاب راجع به داعش ندیده و نخوانده بودند. این مسأله پرسش‌های بسیاری را درباره چرایی این موضوع ایجاد می‌کند؛ آیا محصولات فرهنگی و هنری متعدد تولید شده درباره داعش خصوصاً در نیمه دوم دهه 90 کافی نبوده‌اند؟ آیا در تبلیغات و توزیع آنها ضعف وجود داشته است؟ آیا از سطح کیفی لازم برای جلب مخاطب برخوردار نبوده‌اند؟ آیا حجم رویکرد خبری و تبلیغاتی در بخش‌های مختلف تلویزیونی مخاطبان را چنان اشباع کرده که خود را بی‌نیاز از مراجعه به منابعی چون کتاب و فیلم دانسته‌اند یا دست‌کم به علت این اشباع خبری، تولیدات هنری، جذابیت‌شان را نزد مخاطب از دست داده‌اند؟ اشکال کار کجاست؟

نظرسنجی ایسپا چه می‌گوید؟
مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران «ایسپا» در تازه‌ترین نظرسنجی که هفته پیش نتایج آن را منتشر کرد، به نظرات عمومی درباره سریال «سقوط» پرداخته است. نتایج جالب این نظرسنجی نشان می‌دهد که از میان 60 درصد کاربرانی که سریال را تماشا کرده‌اند،  66 درصد پاسخگویان، تصویر ارائه‌ شده از داعش در این مجموعه را منطبق با واقعیت دانسته‌اند. همچنین 49 درصد بینندگان اعلام کرده‌اند که با تماشای «سقوط» شناخت‌شان از داعش بیشتر شده و 69 درصد پاسخگویان نیز گفته‌اند پس از تماشای سریال، احساس نفرت و انزجارشان از داعش بیشتر شده است.
در ادامه آمارهای این نظرسنجی آمده است که 75درصد کاربران اعلام کردند که تماشای این سریال، شناخت حقیقی‌شان از رفتار داعش با زنان را به میزان «زیاد» و «خیلی زیاد» افزایش داده و ۶۴درصد نیز از افزایش اطلاعات خود در خصوص مبارزه نیرو‌های امنیتی کشور با داعش پس از تماشای این سریال گفته‌اند. جذابیت موضوعی، کیفیت ساخت و استمرار در انتشار قسمت‌های سریال «سقوط» از نظر کاربران به ترتیب با ۸۸، ۸۷ و ۹۲ درصد «خوب و خیلی خوب» ارزیابی شده است.

مقایسه بازنمایی داعش مبتنی بر کدام شناخت است؟
در این میان اما نزدیک به یک سوم از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی اعلام کرده‌اند که تا پیش از سریال «سقوط» هیچ فیلم یا کتابی در این باره ندیده و نخوانده‌اند. این آمار نه چندان قابل اغماض را نه تنها نمی‌توان در ارزیابی موفقیت تولیدکنندگان محصولات فرهنگی در عرضه آثار خود از نظر دور داشت بلکه حتی می‌تواند تا حدودی تکیه بر دسته‌ 49 درصدی که اعلام کرده‌اند سریال «سقوط» شناخت‌شان از داعش و همچنین 75درصدی  که گفته‌اند این سریال، شناخت حقیقی‌شان از رفتار داعش با زنان را افزایش داده، را متزلزل کند.
فقدان مطالعه مستقیم درباره این پدیده از میان انبوه کتاب‌های سرگذشت‌نامه و پژوهشی و فیلم‌های مستند که منابع دقیق‌تری برای شناخت داعش به حساب می‌آیند، به طور طبیعی مبنای قیاس در مورد میزان نزدیک به واقع بودن شناخت را از بین می‌برد حتی اگر سریال «سقوط» تصویری دقیق و درست از داعش ارائه داده باشد، یک‌سوم پاسخگویان، فاقد مبنای منطقی برای نظر دادن درباره تصویر واقعی و غیرواقعی درباره داعش خواهند بود. سؤال مهم‌تر اما آن است که چرا بیش از 30درصد پاسخگویان، هیچ مطالعه‌ای درباره داعش نداشته‌اند.

آیا تولید محتوای متنی و تصویری کم بوده است؟
هرچند هیچ مرجع مستقیمی برای دریافت آمار کتاب‌های منتشره بر اساس تفکیک موضوعی نظیر داعش وجود ندارد اما جست‌وجوی خبرنگار «ایران» در پایگاه «کتابخانه ملی» نشان می‌دهد 519 رکورد با موضوع یا عنوان مشتمل بر عبارت «داعش» وجود دارد. انتشار کتاب‌ها از سال 1393 آغاز شده و در دسته‌بندی‌های مختلف پژوهش، سرگذشت‌نامه، تاریخ‌شناسی، اعتقادی، داستان و... به چاپ رسیده‌اند.حداقل یک فیلم سینمایی پرسروصدا هم با موضوع داعش ساخته شده است. «به وقت شام» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا در سال 1396 اکران و پس از آن چندین بار از تلویزیون، پخش شد. فیلم‌ها و سریال‌های مستند بسیاری هم در رابطه با داعش و موضوعات پیوسته به آن نظیر مدافعان حرم، آوارگان از مناطق تحت اشغال داعش و سوءرفتار داعش با غیرنظامیان خصوصاً زنان و کودکان ساخته شده که آمار دقیق آن در دسترس نیست اما دست‌کم در پایگاه فیلیمو بیش از 25 فیلم و سریال مستند و فیلم کوتاه درباره داعش وجود دارد. شبکه مستند تلویزیون هم مستندهای بسیاری را در این حوزه به نمایش گذاشته است.اما صداوسیما هم به عنوان مهم‌ترین تولیدکننده و منتشرکننده پرمخاطب کشور، پربیننده‌ترین محصول را در این زمینه در نوروز 1397 با همکاری سازمان سینمایی اوج روی آنتن فرستاد. مجموعه پرمخاطب «پایتخت» در پنجمین فصل خود به سراغ موضوع داعش رفت و توانست مخاطبان بسیاری را با خود همراه کند. پس از آن فصل دوم سریال «گاندو» هم در گوشه‌هایی حضور داعش را به نمایش گذاشت و حالا سریال «حبیب» با همین موضوع روی آنتن شبکه دوم سیما رفته است. سریال «خانه امن» و سریال «تمام رخ» هم در گوشه‌هایی از داستان خود به مسأله داعش پرداختند و «دادستان» ساخته مسعود ده نمکی در چند قسمت به سراغ ماجرای حمله داعش به ساختمان مجلس شورای اسلامی رفت.

بی‌انگیزگی، ناشی از عامل اقتصادی و فرهنگی است یا روانی؟
معمولاً کتاب‌هایی که در دسته پژوهشی درباره داعش نوشته شده‌اند ناظر به مخاطب عام نیستند اما کتاب‌های داستانی و سرگذشت‌نامه‌های پرفروش در سراسر جهان ظرف 10سال گذشته به فارسی هم ترجمه و منتشر شده‌اند. عدم مطالعه این کتاب‌ها را می‌توان ناشی از عنصر مهم اقتصادی، پایین بودن دغدغه مطالعه کتاب خصوصاً در حوزه‌های عمومی، فقدان روش تبلیغ و توزیع مناسب کتاب‌ها در این حوزه و نهایتاً بمباران مخاطب در بخش‌های خبری درباره داعش به نحوی که فرد احساس اشباع کند، دانست.
اما دسترسی به محتوای صوتی-تصویری دست‌کم در نیمه دوم دهه 90 سخت نبوده است و با توجه به اینکه سریال «سقوط» در حال حاضر از یکی از شبکه‌های VOD پخش شده بنابراین شرکت‌کنندگان نظرسنجی ایسپا، از جهت اقتصادی مانعی برای تماشای محتوای تصویری موجود در این پلتفرم نداشته‌اند. بنابراین علت عدم تماشای محتوای تصویری توسط یک‌سوم از این شرکت‌کنندگان را باید یا در انگیزه‌های آنان جست‌وجو کرد و یا در شکست تبلیغات و توزیع. اما احتمال فقدان تبلیغات و توزیع مناسب در مورد سریال «پایتخت» و فیلم «به وقت شام» هم پایین است و تنها می‌توان تماشا نشدن آنها را در دسته‌ای از مخاطبان جست‌وجو کرد که به هر دلیلی اساساً تماشاگر رسانه ملی محسوب نمی‌شوند.
به نظر می‌رسد که آمار قابل توجه بیش از 30 درصدی از کسانی که سریال «سقوط» را اولین برخورد خود با موضوع داعش دانسته‌اند، نشان می‌دهد که باید موانع جدی‌تر را در انگیزه‌های آنان دنبال کرد. انگیزه‌هایی که متأثر از عوامل فرهنگی و رسانه‌ای، کاهش یافته‌اند و یکی از آنها می‌تواند بی‌انگیزگی ناشی از کیفیت آثار جنجالی یا اشباع شدن در نتیجه بمباران خبری در تلویزیون باشد.