بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

«گمیشان» یکی از زیباترین تالاب‌های استان گلستان این روزها حال و روز خوبی ندارد! این تالاب ساحلی که روزگاری ذخیره‌گاه ژنتیکی باارزشی از گونه‌های پرندگان، آبزیان و گیاهان آبی و همچنین منبع درآمدی برای ساحل‌نشینان تلقی می‌شد، در نتیجه خشکسالی، کم‌آبی و تبخیر زیاد، جلوه و زیبایی گذشته را از دست داده و حالا بخش زیادی از مساحت 20 هزار هکتاری آن به بیابانی خشک و نمکزار تبدیل شده است. فیلم‌ها و عکس‌های منتشر شده از تبدیل گمیشان به پهنه‌ای وسیع از نمکزار در فضای مجازی بسیار نگران‌کننده است. فیلم را که نگاه می‌کنی به جای تالاب وسعتی پوشیده از نمکزار می‌بینی! نه خبری از گیاهان تالابی است و نه تصویری رؤیایی از یک تالاب زنده! تا چشم کار می‌کند نمک است و نمکزار! فعالان و دوستداران محیط زیست با تشدید این وضعیت نسبت به خشکیدگی تالاب و احتمال وقوع ریزگردهای نمکی در زیستگاه‌های پیرامونی تالاب و سایر شهرهای گلستان ابراز نگرانی کرده و بر تدوین و اجرای برنامه‌ای مدون برای احیای حیات نیمه‌جان «گمیشان» تأکید کردند. ریزگردهای نمکی که شهروندان را هدف حمله قرار داده و اکوسیستم تالاب را یک قدم به مرگ حتمی نزدیک‌تر خواهد کرد!
طبق گفته «محمدرضا کنعانی» مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان گلستان به «ایران»، تالاب بین‌المللی گمیشان یک تالاب ساحلی است که حدود 20 هزار هکتار از آن در ایران و بخش دیگر آن در کشور ترکمنستان قرار دارد. میانگین عرض تالاب 3-4 کیلومتر و عمق آن در دوران پرآبی به 1-2 متر می‌رسد. این تالاب در کنوانسیون رامسر و در پیوست حفاظت از تالاب‌های کشور به عنوان یکی از تالاب‌های استان گلستان ثبت شده است.
کاهش تراز آب دریای خزر
او به وخامت حال تالاب گمیشان طی 10 سال گذشته اشاره کرده و می‌گوید: یکی از عوامل تأثیرگذار، تغییرات اقلیمی و کاهش تراز آب دریای خزر است. این تالاب ساحلی بوده و بخش عمده‌ای از آب آن از دریای خزر تأمین می‌شود. حال در نتیجه کاهش تراز آب دریاچه، امکان تأمین آب تالاب میسر نشده و پیش‌بینی می‌شود تا یک دهه آینده این وضعیت تداوم داشته باشد. در کنار این مؤلفه‌ها، تداخلات انسانی مانند احداث کانال‌های آبرسان برای مجتمع‌های میگو نیز در خشکیدگی و تبدیل اراضی تالاب به نمکزار مؤثر است. این کانال‌ها برای تالاب همانند یک زهکش عمل کرده و همزمان با قطع ارتباط بخشی از تالاب با کشور ترکمنستان، فرایند آبگیری از دریا را تشدید کرده است. مجموعه این عوامل دست به دست یکدیگر داده تا تالاب گمیشان را از 5 سال پیش خشک و بدون آب کند.
طبق گفته مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان گلستان، آخرین بار این تالاب در سیل 1398 آبگیری شد. اما پس از آن به دلیل پارگی بخشی از دیوار آن به سمت دریا، آب به سمت دریا تخلیه شد! از طرفی «ای سی» آب تالاب بالا بوده و با تبخیر زیاد آب، بعضی از اراضی تالاب به نمکزار تبدیل می‌شود؛ مشکلی که به‌ هیچ‌وجه در تالاب‌های آب شیرین دیده نمی‌شود. در حقیقت تالاب گمیشان به نمکزار تبدیل نشده؛ بلکه ماهیت تالاب‌های ساحلی به‌ دلیل تأثیرپذیری از آب دریا، این‌گونه است.

ارتقای سطح کیفی تالاب
این مقام مسئول، تأکید می‌کند: مطابق تدابیر اندیشیده شده در برنامه ششم برای احیای تالاب‌های بحرانی، تدوین طرح علاج‌بخشی تالاب گمیشان در دستور کار قرار گرفته و برنامه احیای آن تدوین شد. این برنامه مسیر قانونی خود را طی کرده و پس از تصویب در سازمان حفاظت محیط زیست کشور و شورای برنامه‌ریزی استان، سال گذشته در جلسه ستاد هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور با حضور معاون اول رئیس جمهور مصوب شده و به استان گلستان ابلاغ شد. در سفر ریاست جمهوری به استان نیز به این برنامه، 25 میلیارد تومان اعتبار تخصیص داده شد. از محل اعتبارات گذشته، 5 میلیارد تومان و از اعتبارات سال‌جاری 8 میلیارد تومان تخصیص پیدا کرد.
طبق گفته محمدرضا کنعانی، برنامه احیای تالاب گمیشان، یک برنامه 5 ساله است که 405 میلیارد تومان اعتبار برای آن در نظر گرفته شده است. این برنامه در سه محور، جلوگیری از خشکیدگی و افزایش شوری تالاب، ارتقای سطح کیفی تالاب و جلوگیری از تغییر کاربری و تصرف در تالاب تدوین شده است. 16 اقدام مداخله‌ای برای آن درنظر گرفته شده است؛ 8 اقدام مداخله‌ای اولویت اول داشته و 8 اقدام مداخله‌ای دیگر در اولویت بعدی قرار دارد. اقدامات مداخله‌ای اولویت‌دار باید در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت وارد فاز اجرایی شود؛ اقدامات اولویت دوم نیز باید در میان‌مدت و بلندمدت مورد توجه قرار گیرد. باید تأکید کرد که تکالیف این برنامه‌ها تنها برعهده اداره حفاظت محیط زیست نبوده و باید تمامی ارگان‌ها نظیر جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و... نقش مؤثری ایفا کرده و دوشادوش هم این پروژه را به سرانجام برسانند.
پمپاژ آب با انرژی بادی
او تصریح می‌کند: نخستین اقدام نجات‌بخشی تالاب گمیشان، پمپاژ آب از کانال‌های آبرسان میگو به میزان 3 مترمکعب بر ثانیه به بخش شمالی تالاب است. با ورود آب، این بخش مرطوب شده و شرایط تالابی دوباره باز می‌شود. در حال حاضر تجهیزات آن برای 1.5 میلیون مترمکعب در ثانیه آماده است؛ بقیه آن نیز در دستور کار قرار دارد تا پس از تخصیص اعتبار، تجهیزات برای رسیدن به سقف 3 مترمکعب بر ثانیه ساخته شود. احداث بنای این دستگاه پمپاژ در دهه فجر کلنگ‌زنی شده و حدوداً نیمی از تجهیزات آن آماده است؛ بقیه آن نیز در شهریورماه آماده خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود احداث این بنا 6 ماه دیگر آماده شده و ان‌شاءالله در هفته دولت 1402 به بهره‌برداری برسد.
به گفته مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان گلستان، این ایستگاه پمپاژ، علاوه بر اینکه همانند دیگر ایستگاه‌های پمپاژ از ظرفیت برق استفاده می‌کند، برای نخستین‌بار در کشور بهره‌گیری از انرژی بادی را مدنظر قرار داده و 500 لیتر در ثانیه آب را توسط انرژی بادی به تالاب پمپاژ می‌کند. اگر نتایج حاصله از مدل‌سازی‌ها و مطالعات حاصل شود، این ایستگاه پمپاژ می‌تواند همانند الگویی مؤثر در تمامی پهنه‌های آبی کشور از جمله خلیج گرگان بازتعریف شده و اجرا شود. طراحی این انرژی پاک به صورت دکل پرنده‌نگری و سازگار با محیط زیست و فرهنگ منطقه انجام شده است تا کاربری طبیعت‌گردی داشته و همزمان به اقتصاد جوامع محلی کمک کند.

عزم جمعی برای نجات «گمیشان»
او همزمان با پیگیری این برنامه‌ها، بقیه دستگاه‌ها را نیز ملزم به پیگیری تکالیف خود کرده و می‌گوید: هم‌اکنون مطالعات زیست محیطی تصفیه‌خانه شهرستان گمیش‌تپه انجام شده و اداره حفاظت محیط زیست استان گلستان با کلیات آن موافقت کرده، حتی ردیف اعتباری نیز در ماده 23 برای آن درنظر گرفته شده است. همچنین موضوع ساماندهی آب کانال‌های منتهی به تالاب (اراضی کشاورزی) در دستور کار قرار گرفته و سازمان جهاد کشاورزی در حال انجام آن است. بخش دیگری از اقدامات مداخله‌ای که در اولویت قرار دارد نیز آغاز شده و اعتبار آن از محل اعتبارات سفر ریاست جمهوری به استان گلستان و همچنین محل اعتبارات دستگاه‌ها تأمین شده است. تمامی اقدامات با جدیت پیگیری می‌شود تا ان‌شاءالله برآیند آن به شکل بازگشت کارکردهای اکولوژیک به تالاب گمیشان مشاهده شود.
طبق گفته مدیرکل اداره حفاظت محیط زیست استان گلستان، بخش‌هایی از تالاب گمیشان بر اساس نزولات جوی، تأمین حقابه از آلاگل و خروجی مجتمع میگو آبگیری می‌شود؛ اما به دلیل تبخیر بسیار بالا این آبگیری اثر چندانی ندارد. طبق مطالعات انجام شده 3 هزار هکتار از شهرستان گمیشان، از شدت غبارخیزی بسیار بالایی برخوردار است که بخشی از آن از تالاب نشأت می‌گیرد. تمامی این اقدامات در راستای احیای تالاب و برنامه مقابله با پدیده گردوغبار در استان در حال انجام بوده و در نتیجه همکاری مشترک ارگان‌ها بزودی به ثمر خواهد نشست.