به دلیل گرانی تورهای سفر به یک شهر جهانی
«زیلو» از زیر پای هنرمندان صنایع دستی یزد کشیده شد
کبریا حسین زاده
خبرنگار
شش سالی می‌شود که در بافت تاریخی یزد صنایع دستی عرضه می‌کند و دلش از بی‌رونقی این هنر- صنعت پر است: «خانوم، صنایع دستی تموم شد. بعد از کرونا وضعیتمون خیلی عوض شد. از اغتشاشات به بعد هم فروشمون با سر زمین خورد چون دیگه گردشگر داخلی هم نداریم چه برسه به گردشگر خارجی. یه تور سه شب و چهار روزه یزد 6 میلیون تومن درمیاد، الان خیلیا کل حقوقشون 6 میلیون تومنه. کی میاد این همه پول بده تا خاک و خشت ببینه؟ اونایی هم که تو این اوضاع اقتصادی هزینه می‌کنن و سفر میان دیگه پول خرید صنایع دستی ندارن. خارجیا، قدر صنایع دستی ایرانو میدونن و واسش پول می‌دادن وگرنه مردم خودمون الان تو نون شبشون موندن، پول صنایع دستی ندارن.»
با دستش انتهای مغازه بزرگش را نشان می‌دهد:« قبلاً تا ته مغازه پر از جنس بود اما حالا هر محصولی که فروش میره دیگه سفارش نمی‌دیم تا همینایی هم که روی دستمون مونده رو بفروشیم. شاید مجبور شیم مغازه رو جمع کنیم. با این وضعیت که نمیشه پول درآورد. تازه قیمت خیلی از این جنس‌ها ماله قدیمه و الان بخوایم همین روسری رو دوباره سفارش بدیم باید چند برابر قیمت قبل بخریم، اونوقت چند باید بفروشیم که یکی بیاد بخره؟!»
اثری از زیلوی یزد در مغازه بزرگش نمی‌بینم. دلیلش را که می‌پرسم، می‌گوید:«از بس که گرونه. قیمت یه زیلوی کوچیک یک میلیون تومنه. کی میاد انقدر پول بده زیلو بخره؟ طرف همین که پول سفرشو جور کرده و خودشو تا اینجا رسونده کلی خوشحاله.»
یزد، دلتنگ مسافران خارجی
به سمت زندان معروف اسکندر می‌روم. برخی از اتاق‌های آجری زندان که به تولیدکنندگان یا فروشندگان صنایع دستی اجاره داده‌اند، خالی شده است. برخی دیگر، مغازه‌هایشان را بسته‌اند و برای استراحت ظهرگاهی رفته‌اند. آنانی هم که در دو- سه اتاق همچنان مشغول کارند، سرشان به صحبت با هم گرم است. هر ماه مبلغی حدود دو و نیم میلیون تومان بابت اجاره به میراث فرهنگی و صنایع دستی پرداخت می‌کنند. مرد سالخورده‌ای مشغول ساخت زنگوله‌های فلزی در یک اتاق بزرگ است. می‌گوید:«کارمون از ساخت زیورآلات سنتی به زنگوله سازی رسیده. مردم بیشتر واسه زنگوله پول میدن و قیمتش از 60 هزارتومن شروع میشه. چیزهای دیگه مغازه رو قیمت می‌گیرن و دست خالی بیرون میرن. به اونایی که غرفه صنایع دستی دارن گفتن روی ورکشاپ مانور بدن، به خاطرهمینه ماهم داریم جلوی چشم شما کار می‌کنیم. بعد از کرونا اوضاع گردشگری یزد خیلی بد شد. نه پول هست، نه دل خوش، صنایع دستی که جای خود داره. با این قیمت دلار که هر روز بالا میره و همه چی چند برابر میشه کی میاد سفر؟ خارجیا که جای خود دارن. اگه تک و توک خارجی هم تو شهر دیدین، دانشجوهایی هستن که ایران درس می‌خونن و از فرصتی که تو ایران دارن برای سفر استفاده می‌کنن.»
صنایع دستی ارزان صنعتی
خیابان منتهی به مسجد جامع یزد هم پر از فروشگاه‌های متنوع است. تعداد بسیاری از آنان به اصطلاح صنایع دستی می‌فروشند، کیف و کفش‌هایی با پارچه‌های پلاستیکی رنگارنگ که جذابیت بصری زیادی دارند اما صنایع دستی محسوب نمی‌شوند. جامدادی، کیسه مخصوص سیخ، کیف لوازم آرایشی از جنس پارچه‌های ترمه که به صورت صنعتی تولید شده‌اند؛ با توجه به قیمت کمی هم که دارند، خوب به فروش می‌رسند. برخی از فروشگاه‌ها هم به جای حصیربافی یزد، انواع حصیر سیستان و بلوچستان را عرضه می‌کنند. در هیچکدام از فروشگاه‌های صنایع دستی راسته مسجد جامع یزد زیلو نمی‌بینید. در استانی مثل یزد که صنایع دستی بسیار غنی هم دارد، نمی‌توان فروشگاه کاملی پیدا کرد که نه همه رسته‌های صنایع دستی بلکه حداقل معروفترینشان را عرضه کند.
زیلوهای وقفی ، کود زمین‌های کشاورزی
میبد به عنوان شهر زیلو سال 2018 در شورای جهانی صنایع دستی ثبت شد. دستبافته‌ای که یکی از میراثی‌ترین فرش‌های دنیاست و معمولاً در فضاهای عمومی و عموماً نمایشگاهی؛ از مسجد گرفته تا کلیسا، کنیسه و خانقاه و ... استفاده می‌شود. زیلو را می‌توان حاصل زندگی کشاورزی بشر دانست. مردم آن زمان توانسته‌اند از الیاف گیاهان زیراندازی ببافند که از اقلیم کویر و کوچه پس‌کوچه‌های خاکی‌اش تبعیت کند. یکی از ویژگی‌های زیلو، گیاهی‌بودن منشأ آن است و همان طور که از طبیعت گرفته می‌شود به طبیعت هم بازمی‌گردد. حتی زیلوهای وقفی که فکر می‌کردند به کار نمی‌آید به عنوان کود در زمین‌های کشاورزی چال می‌شده است. تقریباً بیشتر زیلوها به رنگ آبی و سفید بافته می‌شوند.
بافت این دستبافته ارزشمند سختی‌های زیادی دارد و با توجه به افزایش قیمت مواد اولیه، قیمت آن هم زیاد می‌شود. به همین دلیل هم مخاطب خاص خودش را دارد و همه گردشگران فقط از زیبایی‌اش تعریف می‌کنند. این روزها حتی در کمتر اقامتگاه سنتی می‌توان زیلو را دید و صاحبان این اقامتگاه‌ها دلیلش را گران بودن این زیرانداز می‌دانند با این حال تعداد بسیاری از مردم استان یزد از زیلو به عنوان روکش صندلی ماشین استفاده می‌کنند.
بعد از ثبت جهانی میبد به عنوان شهر زیلو، برنامه‌هایی برای بازاریابی و عرضه درست این محصول دردست کار قرار گرفت اما به نظر می‌رسد با توجه به نبود اثری از زیلو در بسیاری از فروشگاه‌های مرکز استان، این امر در خود یزد هم به درستی انجام نشده است چه برسد به دیگر شهرهای ایران یا حتی کشورهای خارجی.
صنایع دستی در سبد خانوارها نیست
از عبدالمجید عربی، معاون صنایع دستی استان یزد درباره وضعیت فعلی صنایع دستی یزد هم می‌پرسم که این چنین پاسخ می‌دهد:«بعد از شیوع ویروس کرونا، وضعیت گردشگری و صنایع دستی ما تحت تأثیر زیادی قرار گرفت و بسیاری از تولید کنندگان با توجه به اینکه فروش‌شان محدود به گردشگران بود و از مزایای فروش آنلاین استفاده نمی کردند، تحت تأثیر قرار گرفتند. بعد از این اتفاق بسیاری از تولیدکنندگان و فروشندگان به این فکر افتادند که صفحه فروش مجازی هم راه‌اندازی کنند و کارشان هم خوب پیش می‌رفت که طی ماه های اخیر، محدودیت‌هایی در فضای مجازی ایجاد شد و فروش آنلاین هم تحت تأثیر قرار گرفت. با توجه به شرایط فعلی اقتصاد، خرید صنایع دستی در اولویت سبد خانوارها نیست.»
به دنبال بازارهای جدید
در همین حال، معاون صنایع دستی یزد درباره چگونگی ایجاد صادرات با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های جابجایی مالی می‌گوید: «ما درحال ایجاد بازارهای جدید در حوزه نساجی سنتی، زیلو، سفال و سرامیک هستیم و کشورهای همسایه که ارتباط بیشتری با ایران دارند، می‌توانند بازار هدف ما قرار بگیرند. برخی کشورها مثل فرانسه، آلمان و چین هدف گردشگری هستند که می‌توانیم صنایع دستی خود را به آنان معرفی کنیم. بخشی از صادرات ما هم به شکل چمدانی هستند. قبل از این جریانات هم در حوزه سفال و سرامیک و بافته‌های داری، صادرات خوبی به کشور چین داشتیم اما در ماه‌های اخیر با مشکل روبرو شده است.»
عبدالمجید عربی همچنین درباره عدم عرضه زیلو در فروشگاه‌های صنایع دستی شهر یزد، اظهار کرد: «میبد، شهر جهانی زیلو است و شهر یزد به عنوان شهر ملی زیورآلات مطرح شده، همان طور که بافق هم به عنوان شهر ملی حصیربافی مطرح شده است و طبیعتاً وجود این صنایع دستی در هر شهری که وجود دارد نسبت به شهرهای دیگر پررنگ‌تراست. ما در یزد بازار زیورآلات را داریم در حالی که این بازار در شهرهای دیگر استان یزد وجود ندارند. برای مثال میدان خان در شهر بافق مهد حصیربافی است و ما در نقاط دیگر استان یزد حصیر بافی را با این وسعت نداریم. البته باید به فروشگاه‌های کامل صنایع دستی در مرکز استان هم توجه شود چرا که ممکن است برخی از گردشگران فقط به مرکز استان سفر کنند.»