مرور آموزه های نخستین عملیات در منطقه ای آبی – خاکی
ابتکار و جسارت؛ دو ویژگی عملیات خیبر
اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
بعد از تردید ها و مشورت های بسیار اولین عملیات آبی – خاکی ایران با نام «خیبر» آماده اجرا شد. این عملیات که توسط سپاه پاسداران طراحی شده بود، دارای ویژگی های ابتکاری و جسارت آمیز بسیاری بود. زیرا شرایط زمین، توان و امکانات دو ارتش متخاصم ، فرماندهان سپاه را به ایده گشودن جبهه جدیدی در نیزارهای هویزه وعبور دادن حدود ۲۵۰ هزار رزمنده از این طریق به بیابان‌های اطراف شهر بصره عراق رسانده بود. هدف عملیات تصرف و تأمین جاده بصره - عماره در محدوده روستاهای القرنه و العزیز به منظور قطع ارتباط سپاه‌های سوم و چهارم ارتش عراق و استقرار در ساحل شرقی رودخانه دجله و همچنین تصرف دو جزیره مجنون شمالی و مجنون جنوبی و نیز تسلط بر هورالهویزه بود که می‌توانست ضامن غرامت جنگ باشد.قرار بود رزمندگان با قایق، خود را به ساحل شرقی دجله رسانده و از آنجا به صورت جنگ های نامنظم راه ناصریه را ناامن کنند ومقدمات تصرف بصره را فراهم آورند. درنتیجه این عملیات بصره با خطر سقوط مواجه و راه دسترسی عراقی ها به آبراهه های منطقه نیز مسدود می شد. این استراتژی به قوای نظامی کشورمان موقعیت برتری درمنطقه می بخشید، تا آنجا که آقای هاشمی رفسنجانی خطاب به فرماندهان می گفت:« اگر شما به اهداف این عملیات برسید من به شما قول می دهم که جنگ پیروزمندانه تمام می شود». شروع عملیات، دوم اسفند 1362درنظر گرفته شده بود، اما به منظور آمادگی بیشتر با یک روز تأخیر به اجرا درآمد. اولین کسانی که برای عملیات اعلام آمادگی کردند سرداران «حسین خرازی» و «محمد ابراهیم همت»، فرماندهان دولشکر خط شکن «امام حسین (ع)» و «27 محمد رسول الله (ص)»بودند. چند روز قبل از عملیات سه نفر از نیروهای اطلاعات عملیات به اسارت نیروهای دشمن درآمده بودند.این موضوع می توانست موجب لو رفتن عملیات وعاملی شود تا فرماندهان عالیرتبه دراجرای عملیات تسریع کنند.
با شروع عملیات، رزمندگان با برخورداری ازاصل غافلگیری دشمن، اهداف اولیه را تأمین وخود را به ساحل شرقی دجله رساندند و با آب آن وضو گرفتند.
یک هفته قبل از آغاز عملیات اصلی، عملیات انحرافی والفجر ۵ در منطقه چنگوله به اجرا درآمده بود. هدف از این عملیات درگیر کردن سپاه دوم ارتش عراق در منطقه ای در حدفاصل دهلران تا مهران بود. طراح و مجری این عملیات نیز سپاه بود که توانست تا حدودی یگان های ارتش عراق را در این منطقه درگیر نگه دارد و در اعزام آنها به منطقه عملیاتی خیبر تأخیر ایجاد کند.
در این عملیات فرماندهان بزرگی همچون حسین خرازی، ابراهیم همت، احمد کاظمی، مهدی باکری، حمید باکری، مهدی زین الدین، کاظم رستگار، کریم نصر و ده ها تن از دیگر فرماندهان سپاه پاسداران به همراه رزمندگان دلاور تیپ و لشکرهای سپاه ، قوای دشمن را ده‌ها بار تا آستانه شکست کامل بردند. برخی از این دلاوران همچون حسین خرازی در این عملیات مجروح شدند و برخی دیگر به شهادت رسیدند.در این عملیات رزمندگان، منطقه‌ای به وسعت یک هزار کیلومتر مربع در هورالعظیم، ۱۴۰ کیلومتر مربع در جزایر مجنون و ۴۰ کیلومتر مربع در طلائیه را آزاد کردند.
ویژگی‌های هور برای عملیات
پیش از این درعملیات رمضان قابلیت‌های منطقه هور به عنوان گزینه‌ای برای نفوذ به عمق مواضع دشمن توجه فرماندهان را به خود جلب کرده بود. ارتش عراق در این منطقه قادر نبود از تمام ظرفیت و توانمندی‌های خود استفاده کند و در واقع با انتخاب این منطقه برای عملیات، ابتکار عمل و خلاقیت جایگزین کمبود منابع نظامی و تجهیزات می‌شد. عبور از این آبگرفتگی طبیعی امکانی بود برای نزدیک شدن به هدف مهم یعنی شهر بصره. قبل از عملیات حدود 300 مأموریت شناسایی در هور و حدود 100 مأموریت شناسایی در خشکی انجام گرفته و قایق‌هایی از جنس فایبرگلاس برای انتقال رزمندگان طراحی و ساخته شد. این قایق‌ها حتی پس از واژگون شدن غرق نمی‌شدند و سرنشینان آن می‌توانستند خود را نجات دهند. انتخاب فصل زمستان برای این عملیات نیز به دلیل خنکی هوا و بالا آمدن آب هور در این فصل بود که تردد قایق‌ها را تسهیل می‌کرد. در این مقطع اختلاف میان سپاه و ارتش به دلیل نوع تفکر و نحوه اداره و فرماندهی یگان‌ها در عملیات به نقطه‌ای رسید که آقای هاشمی با هدف ایجاد هماهنگی بیشتر به سمت فرماندهی کل قوا منصوب شد.
به دنبال این انتصاب ستادی متشکل از نیروهای ارتش و سپاه در قرارگاه خاتم‌الانبیا تشکیل و قرارگاه کربلا (ارتش) به فرماندهی سرهنگ صیادشیرازی و قرارگاه نجف (سپاه پاسداران) به فرماندهی محسن رضایی تحت امر فرماندهی کل جنگ درآمدند. استراتژی ایران در این زمان اجرای یک عملیات بزرگ و موفق برای دستیابی به صلح از موضع قدرت بود. برای تحقق این استراتژی دو راهکار وجود داشت 1- ادامه جنگ تا سقوط رژیم بعث عراق 2- به دست آوردن منطقه مهمی از عراق به گونه‌ای که رژیم عراق نتواند از آن صرف نظر کند، آنگاه اعلام آتش‌بس و تمام کردن جنگ و شروع مذاکره برای تأمین حقوق حقه ایران. همه تحلیل‌ها این بود که در چنین شرایطی صدام نیز سقوط کرده و از قدرت برکنار خواهد شد.
فرماندهان سپاه اما تحلیل دیگری داشتند، آنان معتقد بودند هر پیروزی نظامی ایران، پیروزی سیاسی محسوب شده و امریکا به سادگی آن را تحمل نخواهد کرد، لذا با حمایت بیشتر از عراق جنگ طولانی‌تر خواهد شد. از این رو باید با چند عملیات بزرگ و مؤثر رژیم بعث عراق را در آستانه سقوط قرار داد تا امریکا به منظور جلوگیری از سقوط کامل منطقه و از روی ناچاری به شرایط ایران تن دهد.
همزمان با عملیات خیبر، عملیات انحرافی دیگری در تنگه چزابه با عنوان والفجر 6 انجام گرفت که با پاتک سخت ارتش عراق مواجه شد و فرماندهان سه گردان عمل کننده به همراه تعداد زیادی از نیروهای رزمنده آنها به شهادت رسیدند و پیکرشان در صحنه عملیات باقی ماند.
عملیات خیبر، با بسیج 200 گردان و 500 قایق به اجرا درآمد و نیروهای پیشتاز با 23 فروند بالگرد هوانیروز، نیروی هوایی و نیروی دریایی ارتش در محل‌های از قبل تعیین شده در میان هور هلی‌برد شدند. فرماندهان ارتش که در طرح‌ریزی این عملیات شرکت نداشتند، تأمین نشدن آتش پشتیبانی و تدارک‌رسانی به نیروها را به عنوان نقطه ضعف مطرح می‌کردند.
با وجود این، همزمان با عملیات در هور،ارتش در منطقه زید عملیات دیگری را طرح‌ریزی کرد. در مجموع در هر دو منطقه هور و زید 9 لشکر و 6 تیپ پیاده، 2 لشکر و 3 تیپ زرهی از نیروهای خودی پای کار آمده بودند. عملیات خیبر از هر جهت عملیاتی متفاوت با سایرعملیات‌‌های پیشین بود. در این عملیات شیوه‌های جنگی با ابتکار جدید رزمندگان همراه بود و خلبانان با وجود مجهز نبودن بالگردهایشان به دوربین دید در شب با مهارت ، هلی‌کوپترهای خود را در تاریکی شب بر پل‌های استتار شده در دل هور فرود می‌آوردند. از این رو به جرأت می‌توان گفت؛ این عملیات تجربیات جدیدی را بر دانش جنگ افزود و دستمایه طرح‌ریزی برای عملیات های بعدی شد؛ به‌گونه‌ای که ابتکار عمل و خلاقیت از مؤلفه‌‌های این عملیات برشمرده شده است که نشأت گرفته از ایمان، تفکر و توکل رزمندگان و فرماندهان سپاه اسلام بود که نداشته‌های ما را تا حدود زیادی جبران می‌کرد.
درشرایطی که مدافعان خودی از نبود و کمبود تجهیزات کافی دچار مشکل بودند، قدرت دفاعی عراق با حمایت غرب و شرق و قارون‌های منطقه چندین برابر بوده و ارتش عراق با انواع هواپیماها، تانک‌ها، زره‌پوش‌ها، موشک‌ها و جنگ‌افزارهای پیشرفته از سوی کشورهای بزرگ تجهیز و از توانمندی دفاعی و قدرت آتش برتر برخوردار بود. ارتش بعث عراق به اینها هم بسنده نکرده به سلاح‌های شیمیایی هم مجهز شد و از شروع عملیات خیبر به طور علنی با به کارگیری گازهای خردل و اعصاب علیه رزمندگان یکی دیگر از جنایت های ضد بشری را در جنگ با کشورمان مرتکب شد.
اگرچه عملیات خیبر نتوانست به هدف اصلی خود که بستن جاده بصره - عماره بود دست یابد ولی طی سه هفته نبرد سنگین منطقه‌ای در آبگرفتگی، هور را به وسعت حدود هزار کیلومترمربع به همراه جزایر مجنون شمالی و جنوبی به تصرف درآورد.
بــــرش
قابلیت‌های منطقه هور
پیش از این درعملیات رمضان قابلیت‌های منطقه هور به عنوان گزینه‌ای برای نفوذ به عمق مواضع دشمن توجه فرماندهان را به خود جلب کرده بود. ارتش عراق در این منطقه قادر نبود از تمام ظرفیت و توانمندی‌های خود استفاده کند و در واقع با انتخاب این منطقه برای عملیات، ابتکار عمل و خلاقیت جایگزین کمبود منابع نظامی و تجهیزات می‌شد.