ویژگی های الگوی پدری امام علی(ع) درمنابع اسلامی
سرتعظیم درپیشگاه پدر امت
محمدصادق کفیل
دین پژوه
سیزده رجب مصادف با ولادت با سعادت حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) است که به زیبایی روز پدر هم نامگذاری شده و یادآور میلاد شخصیتی است که وجود گرانقدرش همان‌طور که سرشار از تقوا و پرهیزگاری، حکمت و دیانت و شجاعت و عدالت بود به‌عنوان پدری مهربان وظایف پدری را نیز در عالی‌ترین و کامل‌ترین وجه خود انجام می‌داد. سالروز میلاد چنین شخصیتی فرصتی مبارک برای همه ماست تا در واژه پدر که سراسر معنی و محتوا و سرشار از ارزش و رحمت است تأمل و تفکر کنیم و سر تعظیم در پیشگاه همه پدران این سرزمین فرود بیاوریم. از این‌رو بازخوانی مقام، منزلت وجایگاه پدری امیرالمؤمنین علی(ع) به‌عنوان یک الگوی حقیقی و راستین پدر در جامعه اسلامی و توجه به جایگاه پدر در منابع اسلامی بویژه صحیفه سجادیه، تلاشی است تا ضمن قدردانی از نقش و جایگاه پدر به گونه‌ای حق ایشان را ادا نماییم.
مقام پدری امیرالمؤمنین علی(ع)
پدرفرزندان خود، حضرت علی(ع) «ابوالحسن والحسین، ابوالسبطین، ابوالزینبین، ابوالریحانتین» است. زوایای زندگی امام علی(ع) در ابعاد مختلفی، در خور اندیشه و بررسی و الگو‌برداری است. از جمله ابعاد زندگی حضرت، نقش پدری ایشان در کانون گرم خانواده است. امام علی(ع) الگویی ممتاز از پدری نمونه را به جهانیان عرضه کرده است، سبک زندگی این امام همام و نوع ارتباط و تعامل ایشان با خانواده و فرزندان خود، بیانگر اوج شفقت و مهربانی آن حضرت نسبت به فرزندان خود است.قلب ایشان معدن نرمی و خوش رفتاری و حسن خلق با اطرافیان است. شدت علاقه حضرت به فرزندان را در نامه۳۱ نهج البلاغه خطاب به فرزندش امام حسن(ع) می‌توان دید. امام ارتباط عاطفی با فرزند خود را با ظریف‌ترین عبارت و با واژه «یا بنی»، « پسرکم»، که ۱۳بار تکرار شده برقرار کرده است.(چرا که همه مفسران گفته‌اند: اگر لفظ «ابن»هنگام منادا واقع شدن مصغر شود برای اظهار شفقت و مهربانی است) در واقع استعمال این واژه نوعی اظهار دوستی و تمنای ملاطفت و مهربانی است، پدر وقتی در تربیت موفق می‌شود که ابتدا بتواند پل ارتباطی افقی و تفاهم آمیزی را با فرزندان خود ایجاد کند.
در بخش دیگری از این نامه که در پی بیان اهمیت پرداختن به خویشتن و چاره‌سازی برای خویش است، فرزند گرامی‌اش را با عنوان کل وجود خویش معرفی می‌کند و می‌فرماید: «تو را جزئى از خود، بلکه همه وجود خود یافتم، به گونه‌اى که اگر به تو آسیبى رسد، چنان است که به من رسیده و اگر مرگ به سراغ تو آید، گویى به سراغ من آمده است. کار تو را چون کار خود دانستم و این وصیت به تو نوشتم تا تو را پشتیبانى بود، خواه من زنده بمانم و در کنار تو باشم، یا بمیرم.»
این نوع جملات عاطفی، دلسوزی حقیقی آن حضرت را در حق فرزندان خویش می‌رساند.
پدر ائمه(ع)
در روایتی امام علی(ع)می فرماید:
«شنیدم از رسول خدا که می‌فرمود: من و علی پدران این امت هستیم و حق ما بر آنان از حق پدرانشان که آنان را به دنیا آورده‌اند، بیشتر است زیرا ما آنان را در صورت اطاعت، از آتش جهنم نجات داده و به قرارگاه ابدی (بهشت جاوید) می‌بریم و بواسطه عبودیت خدا، به برگزیدگان آزاده ملحق می‌سازیم.»
(علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج 23، ص 259).
بنابراین یکی از فضایل علی(ع) «ابوالائمه»بودن ایشان است و سایر ائمه(ع) فرزندان ایشان هستند. پدر امامان عنوانی است که رسول خدا در حق ایشان فرمود:
«اَنْتَ الْإِمامُ، أَبُوالْأَئِمَّه أحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِک»
(بحارالانوار، ج36، ص335)
«تو امام هستی، پدر یازده امام که همه از صلب تو هستند».
امام علی(ع) پدر امامان معصوم(ع) است؛ یعنی همه امامان از نسل او و از فرزندان امام حسین(ع) هستند. چنانکه در یکی از زیارات مطلقه آن حضرت آمده است:
«اَلسَّلامُ عَلی اَبِی الْأَئِمَّة وَخَلِیلِ النُّبُوَّة وَالْمَخْصُوصِ بِالْأُخُوَّة»
(بحارالانوار، ج97، ص287)
«سلام بر پدر امامان و دوست پیامبر، همان که به جهت برادری پیامبر(ص) امتیاز ویژه یافت.»
در میان چهارده معصوم(ع) از نظر علم، قدرت و سایر فضایل ذاتی تفاوتی نیست، همه و همه نور واحدند، اما امیرالمؤمنین(ع) فضیلتی دارند که سایر ائمه طاهرین(ع) در مقابل آن متواضعند و آن ابوالائمه بودن ایشان است ویکی از افتخاراتشان را اتصال به والدی مانند امیرالمؤمنین می‌دانستند. به‌عنوان نمونه به خطبه امام سجاد(ع) در مجلس یزید اشاره می‌شود که امام علی اینگونه خود را معرفی فرمود «انا ابن محمد المصطفی، انا ابن علی المرتضی، انا ابن فاطمه الزهرا...»
پدر امت آسمانی اسلام جایگاه پدری و ولایت پدر را محور تمدن‌سازی بشریت و حرکت در صراط مستقیم بندگی و رسیدن به کمال الهی عنوان می‌کند. در عالم افلاک بعد از اینکه خداوند عالم کائنات را به خاطر سید لولاک، حضرت محمد(ص)خلق کرد، جز علی شخص دیگری را شایسته عنوان پدری این امت ندانست.
پدری امیر مؤمنان امام علی(ع) مقتضی این معناست که آن حضرت تمام تلاش خود را به‌عنوان قیم، ولی و سرپرست به کار گیرد تا امت در مسیر اصلاح و تربیت صحیح اسلامی قرار گیرد.
پیامبر(ص) امیرمؤمنان را در مقام ابوت و پدری امت قرار می‌دهد، انتساب امت به ایشان را به ما گوشزد می‌کند. زیرا پدر یکی از راه‌های انتساب است. پس وقتی خود را منسوب به پدری چون مولا علی(ع) می‌دانیم از سایر امت‌ها باز شناخته می‌شویم. اینگونه است که بر اساس آیات قرآن راه شناسایی امت حق از باطل در دنیا و آخرت انتساب علی(ع) است. از آنجا که شرط قبولی پدری توسط امیرالمؤمنین(ع) اطاعت امت از حضرت است، بنابراین اگر ما ارتباط خود را با امیرمؤمنان از مصادیق ارتباط پدر و فرزندی قرار دهیم بهتر و آسانتر می‌توانیم با او ارتباط برقرار کرده و از عنایات و توجهات آن حضرت بهره‌مند شویم و اطاعت از فرمان‌ها و رهنمودهای ایشان برای ما آسانتر و دلپذیر‌تر خواهد شد. انسان خاکی برای درک جایگاه ولایت امام معصوم باید مقام و جایگاه پدری را قدر بشناسد و همین که مقام پدر حقیقی امت را شناخت در مسیر هدایت و تربیت این پدر قدم بر دارد. بنابراین برای درک جایگاه و مقام ولایت امام معصوم و رسیدن به قرب الهی ابتدا باید جایگاه پدر را در خانواده شناخت، بر دستان لرزان پدر بوسه زد، مطیع اوامرش بود و مقامش را ارج نهاد، از این‌رو در ادامه به برخی وظایف فرزندان در مقابل والدین اشاره می‌شود.
وظیفه فرزندان نسبت به جایگاه والدین
در فرهنگ اسلامی محوری‌ترین حقوق در خانواده از آن پدر و مادر است، در مکتب انبیای الهی و همه نحله‌های بشری نیز آموزش ممتاز احسان به والدین مورد توجه قرار گرفته است. از این‌رو توصیه دین به این فریضه الهی اختصاص به پدر و مادر مسلمان ندارد.
شناخت حقوق والدین، وظایف الهی فرزندان در قبال این دو گوهر وجود رخ می‌نماید، در میان متون نورانی روایات اهل بیت(ع) که مبین و مفسر حقیقی وحی هستند، تنها مجموعه‌ای که منسجم به تبیین وظایف فرزندان در قبال والدین پرداخته دعای ۲۴ صحیفه سجادیه است که مضامین آن علاوه بر الهی بودن، بسیار جنبه انسانی و اجتماعی دارد. از این‌رو می‌تواند دستورالعملی جهانی و بین‌المللی برای نوع بشر تلقی شود. در ذیل به برخی از این آموزه‌ها به طور اختصار اشاره می‌کنیم:
مهرورزی مشفقانه
امام سجاد (ع) در دعای خویش رفتار مشفقانه و عطوفت مادرانه را در ارتباط با والدین از خداوند طلب می‌کند، می‌فرماید:
«مرا چنان کن که همانند مادری مهربان به ایشان (پدر و مادرم) نیکی کنم.»
از محبت خداوند به بندگان، زیباترین محبت، محبت والدین به فرزندان است و از بین پدر و مادر به‌دلیل ظرفیت بالای مهرورزی که خدا در وجود زنان قرار داده، مهر مادرانه بسیار بیشتر و نیرومندتر از محبت‌های پدرانه است، لذا حضرت از خدا می‌خواهد عطوفتی مادرانه با والدین خود داشته باشد.
باز در جای دیگری از همین دعا می‌فرماید: «برای ایشان نرم و دلم را برای آنان مهربان ساز و مرا نسبت به آن دو همراه و بر آنان دلسوز بگردان«.
اطاعت با رغبت
امام معصوم(ع) از خدا درخواست می‌فرماید که در راه وظیفه مهم خدمت‌رسانی به والدین، با نشاط و راغب باشد و آنچنان برایش گوارا باشد که خوابیدن برای کسی که بسیار مایل به خواب است و نوشیدن برای کسی که بسیار تشنه است، گوارا است:
«و فرمان‌برداری‌ام را نسبت به پدر و مادرم و احسان به آن دو را به چشمم سرور‌انگیزتر از خواب تازه خوابیده و دل گوارا‌تر از نوشیدن تشنه قرار ده.»
سید الساجدین(ع) می‌فرماید: خداوندا چنان کن که رأفت و مهر من با والدینم، از سر تکلیف، یا توأم با کم حوصلگی نباشد. حضرت در این فراز از دعا به نکته تربیتی و روان شناختی مهمی اشاره می‌فرماید که توجه به آن می‌تواند به اصلاح شیوه رفتار فرزندان با والدین منجر شود. نکته این است که احسان و نیکی فرزند همراه با احساس زحمت و رنج، اثر لازم را در شاد کردن خاطر والدین و انبساط قلبی آنها ندارد و بدیهی است که چنین خدمت‌رسانی و احسانی، نمی‌تواند برکاتی را که وعده داده شده، به ارمغان بیاورد. تفاوت بسیاری میان خدمت مشتاقانه و خیرخواهانه، با خدمت از روی اجبار و بدون شوق وانگیزه وجود دارد. خدمت متواضعانه فرزند باید از روی رحمت و رغبت و عشق باشد، عشقی که از معرفت به حق والدین و قدرشناسی فرزند ریشه گرفته باشد.
سخن گفتن کریمانه
از مصادیق تکریم و معاشرت نیکو با والدین، رعایت حرمت و ادب کلامی در برابر آنان است. امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، طلب اینگونه سخن گفتن و ادب و لطف در کلام را نسبت به والدین به پیروان خویش می‌آموزد و می‌فرماید:
«معبودا! صدایم را برای آن دو آهسته و گفتارم را برای آنان خوشایند فرما.»
نادیده گرفتن خطاهای والدین
حق دیگری که فرزندان در مقابل والدین دارند، عفو از تقصیراتی است که در مورد ایشان از پدر و مادر سرزده، زیرا میزان تقصیر آنها در حق فرزند قابل مقایسه با زحمات ایشان نیست. از این‌رو فرزندان باید با حسن ظن، آنان را در کم‌کاری‌ها یا زیاده روی‌هایشان معذور بدارند و رفتارشان را حمل بر تقصیر عمدی نکنند. علاوه بر این چشم پوشی‌ها و حسن ظن‌ها، برای والدین خود دعا و طلب مغفرت کند.
امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، با توجه به وظیفه چشم پوشی و حسن ظن، والدین را از تقصیر و مسامحه و کم‌کاری مبرا نموده، آنگاه برای جبران کرامت‌های وصف‌ناپذیر والدین، راهکار شایسته‌ای آموخته و آن دعا کردن در حق ایشان است.
«هرچه که آن دو، با گفتار تند و کردار ناپسند بر من تعدی کرده‌اند، یا حقی از من ضایع کرده‌اند، یا در وظیفه خود کوتاهی نموده‌اند، من از آنها در گذشتم و بخشیدم و از تو می‌خواهم که تبعات آن را از ایشان برداری.»
فرهنگ‌های مختلف در دنیا که اعتراض به والدین ستمکار را روا می‌دارند، آموزه‌های اسلامی در قرآن و سیره معصومان؛ شورش فرزندان علیه والدین و گسست رابطه عمیق آنان را به‌دلیل یک رفتار خطا و ستمکارانه آنان را هرگز روا نمی‌دارد و آن را بی‌معرفتی در مقابل خدمات جانی و مالی و عاطفی پدر و مادر می‌شمارند زیرا موجب گسست رابطه عمیق و فطری میان فرزندان و والدین می‌شود. این دعای شریف موارد دیگری ازحقوق، وظایف شناختی، رفتاری و عاطفی فرزندان نسبت به والدین، چون (سپاسگزاری و حق شناسی، ترجیح خواسته‌های والدین بر خود و دیگران، زیاد دانستن احسان کم والدین و کم انگاشتن نیکی خود و...) مطرح شده است که توجه به آنها ما را در انجام رسالت خویش نسبت به جایگاه والدین رهنمون می‌سازد.
دستورات گرانقدر برگرفته از قرآن و کلام معصومین(ع)، دستمایه‌ای از آموزه‌های ثقلین است برای فرزندان و چراغی روشنگر در مسیر تحکیم ارزش های خانواده که فراراه متمسکین به قرآن و عترت خواهد بود و نقشی مهم در اعتلای فرهنگ دینی جامعه ایفا خواهد نمود.