علوم انسانی تراز انقلاب
علوم انسانی در ایران دوران پر فراز و نشیبی را طی کرده است. بعد از انقلاب اسلامی تلاش برای انطباق علوم انسانی با مسائل جامعه ایرانی بیشتر شد. رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز همواره بر علوم انسانی بومی و اسلامی تأکید گذاشته‌اند و ابراز داشته‌اند که اقدامات انجام شده برای تولید علوم‌انسانی اسلامی و بومی، ناکافی بوده است؛ مسائلی چون بازنگری در محتوای کتب درسی، اضافه کردن برخی واحدها به منابع درسی رشته‌های علوم انسانی، تأسیس کرسی‌های درسی میان‌رشته‌ای و پرداختن به آرای اندیشمندان ایرانی و مسلمان، برخی از این تلاش‌های انجام گرفته است. تأسیس جشنواره فارابی هم تلاش نظام جمهوری اسلامی برای ارتقای علوم انسانی در کشور بوده که 13دوره به صورت مستمر برگزار شده و امروز تبدیل به یک نهاد علمی معتبر شده که باید برای تحقق مطالبات رهبری در حوزه علوم انسانی از نهادهای پیشرو باشد.
چرایی ضرورت تحول در علوم انسانی
تحول در علوم انسانی هم مطالبه رهبر انقلاب اسلامی است و هم اینکه جامعه ایران برای عبور از موانع پیشرفت و توسعه به این تحول نیازمند است. مقام معظم رهبری سال 1393 در دیدار با استادان دانشگاه‌های کشور به ضرورت تحول در علوم انسانی اشاره کردند و فرمودند: «حقیقتاً ما نیازمند آن هستیم که یک تحول بنیادین در علوم انسانى در کشور به‌وجود بیاید. این به معناى این نیست که ما از کار فکرى و علمى و تحقیقىِ دیگران خودمان را بى‌نیاز بدانیم - نه، برخى از علوم انسانى ساخته و پرداخته غربى‌ها است؛ در این زمینه کار کردند، فکر کردند، مطالعه کردند، از آن مطالعات باید استفاده کرد - حرف این است که مبناى علوم انسانى غربى، مبناى غیرالهى است، مبناى مادى است، مبناى غیر توحیدى است؛ این با مبانى اسلامى سازگار نیست، با مبانى دینى سازگار نیست.»
ایشان در سخنان دیگری به مبانی علوم انسانی غرب پرداخته و می‌فرمایند: «من درباره علوم انسانی گلایه‌ای از مجموعه‌های دانشگاهی کردم - بارها، این اواخر هم همین جور - ما علوم انسانی‌مان بر مبادی و مبانی متعارض با مبانی قرآنی و اسلامی بنا شده است.
علوم انسانی غرب مبتنی بر جهان‌بینی دیگری است؛ مبتنی بر فهم دیگری از عالم آفرینش است و غالباً مبتنی بر نگاه مادی است. خب، این نگاه، نگاه غلطی است؛ این مبنا، مبنای غلطی است.»
در بیانات رهبر معظم انقلاب برای تحول در علوم انسانی باید مبانی علوم انسانی که در حال حاضر بر آموزه‌های غیروحیانی استوار است، مبتنی بر آموزه‌های اسلامی شود و برای تحقق این امر، کشور نیازمند نظریه‌پردازی است. تحول و ارتقای علوم انسانى با تقویت جایگاه و منزلت این علوم، جذب افراد مستعد و با انگیزه، اصلاح و بازنگرى در متون و برنامه‌ها و روش‌هاى آموزشى، ارتقای کمى و کیفى مراکز و فعالیت‌هاى پژوهشى و ترویج نظریه‌پردازى، نقد و آزاداندیشی ممکن می‌شود که جشنواره فارابی به عنوان معتبرترین رویداد علمی کشور در حوزه علوم انسانی درصدد است که به تحول در علوم انسانی سرعت بخشیده و خود ایفاگر نقشی مهم در این زمینه باشد. همان‌طور که مقام معظم رهبری تأکید دارند عقب‌ماندگی در حوزه علوم انسانی باید جبران شود: «در زمینه علوم انسانی عقبیم. دوستان که درباره علوم انسانی صحبت کردند، بدرستی روی اهمیت علوم انسانی، حتی در صنعت، تکیه کردند...علوم انسانی بسیار مهم است. تحول در علوم انسانی که به دلایل بسیار یک امر لازم و ضروری است، نیاز دارد به جوششی از درون و حمایتی از بیرون. خوشبختانه جوشش از درون امروز هست. من می‌بینم [گزارش کارها]، هم در شورای عالی انقلاب فرهنگی -همین شورای تحول و دوستانی که در آنجا مشغول کارند- هم در خود دانشگاه‌ها، هم آنطور که امروز ملاحظه کردید [در صحبت] بعضی از دوستانی که درباره علوم انسانی صحبت کردند، نشان‌دهنده این است که این جوشش درونی در درون دانشگاه‌ها آن هم از سوی فرزانگان و از سوی انسان‌های دانشمند، وجود دارد؛ حمایت از بیرون هم باید وجود داشته باشد -حمایت گوناگون- که یکی از مصادیق این حمایت، تبعیت دانشگاه و وزارت از مصوبات شورای تحول است. (1394/04/13 بیانات در دیدار با دانشجویان»
علوم انسانی اسلامی؛ مغزافزار حاکمیت و قوه محرکه پیشرفت
خوشبختانه دولت سیزدهم هم بر ضرورت تقویت و تحول در علوم انسانی باور و تأکید دارد و همین امر بستر خوبی برای برداشتن گام‌هایی مهم در زمینه علوم انسانی اسلامی و بومی در کشور شده است. آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، در مراسم اختتامیه سیزدهمین دوره جشنواره بین‌المللی فارابی با تأکید بر ضرورت آسیب‌شناسی در حوزه علوم انسانی، بیان داشتند: «علوم انسانی اسلامی، مغزافزار حاکمیت و مدیریت و نیز قوه محرکه پیشرفت در نظامی است که مبتنی بر دین بوده و درون‌مایه آن علم و دانش است. در چهل و چهارمین سال پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، لازم است یک آسیب‌شناسی کنیم که چه میزان رشد و پیشرفت در این حوزه صورت گرفته است؟»
مسأله آسیب‌شناسی که رئیس‌جمهور به درستی بر آن تأکید گذاشتند از نکات مغفول‌مانده ما برای رسیدن به علوم انسانی تراز انقلاب اسلامی است. برای دست یافتن به چنین علوم انسانی‌ای، رئیس‌جمهور تصریح کردند: «به نظر می‌رسد برای نیل به علوم انسانی تراز انقلاب اسلامی، در آنچه باید اتفاق می‌افتاد، عقب‌ماندگی‌هایی وجود دارد و این عقب‌ماندگی باید به دست پژوهشگران و استادان این حوزه جبران شود.» تأکید بر لزوم نظریه‌پردازی، نوآوری و خلاقیت در حوزه علوم انسانی و توجه به رویکرد دینی در این حوزه از دیگر موارد مورد تأکید رئیس جمهور در حوزه علوم انسانی است که فصل الفصول انسان، تعلم است و علاوه بر آن، انسانیت انسان مبتنی بر آموخته‌های او از وحی است و با ارتباط با وحی شکل می‌گیرد.
یکی از محورهای دیگر مورد توجه رئیس‌جمهور پرهیز از تقلید در علوم انسانی است: «برای بالندگی و رشد در حوزه علوم انسانی، باید تقلید از غرب در این حوزه کنار گذاشته شده و مبتنی بر مبانی غنی اسلامی، کار اجتهادی و نوآورانه انجام گیرد. در گام بعدی اجتهاد و نوآوری در این حوزه باید در مجامع علمی و حوزوی و دانشگاهی مورد استقبال قرار گیرد و نخبگان و عالمان و دانشگاهیان ما با دید باز اما نگاهی نقادانه به سراغ نظریه‌های جدید بروند و آنها را با ابزار نقد، مورد پالایش قرار دهند.»
جشنواره فارابی ویترین تولیدات علوم انسانی ایران در هر سال است. «تحول‌گرایی» و «پرهیز از تقلید» مهم‌ترین نکات مورد توجه در بیانات رهبر انقلاب است که جشنواره فارابی با ارج نهادن به تولیدات بومی و اسلامی و معرفی اندیشمندان برتر این حوزه نقش بی‌بدیل در تحقق تحول در علوم انسانی کشور ایفا می‌کند. امید است که این نهال پربار هر سال تنومند‌تر و قدرتمند‌تر شود.