سپیده پیری
خبرنگار
برخی اقتصاددان‌ها از بخش خدمات به‌عنوان موتور محرک رشد اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته یاد می‌کنند. این سخن گواهی است بر اهمیت و جایگاه قابل تأمل این بخش در اقتصاد.‌ این درحالی است که در اقتصاد ایران، بخش خدمات با وجود اینکه نقش مؤثری در رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال داشته است، مورد توجه جدی سیاستگذاران در هنگام خط مشی‌گذاری قرار نگرفته است.
 آلبرت بغزیان استاد اقتصاد دانشگاه تهران است.‌ ایشان در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما، ضمن تأکید بر این موضوع که افق بخش خدمات روشن‌تر از بخش صنعت است، معتقد است: بخش خدمات با سه بخش دیگر یعنی نفت و گاز، صنعت و کشاورزی ارتباط دارد. یعنی اینکه ساخت هتل جزو صنعت است پس تا صنعت رشد نکند خدمات هم نمی‌تواند رشد کند. در حالی که اگر خدمات رشد کند، صنعت هم متقابلاً رشد می‌کند.

اهمیت و جایگاه بخش خدمات در اقتصاد کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به‌طور کلی به‌دلیل سوءاستفاده‌هایی که در برخی بخش‌ها اتفاق افتاده، این‌طور به‌نظر می‌آید که خدمات به بخش نامطلوبی در اقتصاد ایران تبدیل شده است و به‌عنوان شاخص و بخش منفی به آن نگاه می‌شود. این در حالی است که چهار بخش در اقتصاد کشور وجود دارد؛ بخش نفت و گاز، کشاورزی، صنعت و خدمات. یعنی آنچه که در سه قالب نخست نگنجد، وارد بخش خدمات می‌‌شود. حال آنکه برخی از حوزه‌های خدماتی خود به‌عنوان یک صنعت شناخته شده است. به‌عنوان مثال، رستوران داری، هتل‌داری و بانک خدماتی از این دست هستند، اما محصول آنها، قابل لمس نیست. یا اینکه کار یک برنامه نویس، خدماتی است، ممکن است برای بخش صنعت برنامه بنویسد. یا اینکه شرکت‌های مشاوره‌ای، کارگزاری‌ها، بنگاه‌های معاملات ملکی، تجارت و بازرگانی، آرایشگری، معلمی و کارهای مهندسی همگی جزو بخش خدمات هستند که به مواد اولیه خاصی احتیاج ندارند. با این توضیح اگر بخش خدمات رشد کند و سهم خدمات در کشور بالا رود، بدین معنا نیست که این بخش جلو افتاده و دیگر بخش‌ها جا مانده‌اند. برای این موضوع می‌توان دلایل دیگری پیدا کرد. مثلاً ارزش افزوده‌ها بالا رفته باشد، یا اینکه درآمد ملی کشور بالا رفته باشد. حتی ممکن است بخش خدمات به نسبت سهمی که در گذشته داشته، افزایش یافته باشد. در واقع، رشد بخش خدمات بدین معنا نیست که صنعت نفت افت کرده است.
معتقدم نباید به خاطر قشر خاصی، کل آن بخش را منفی جلوه داد. هتلداری و گردشگری در ترکیه را ببینید، از چه درآمد قابل توجهی برخوردار است و چقدر به افراد خدمات رفاهی می‌رساند. پس ضرورت دارد تا تصویر نامطلوب بودن را از چهره بخش خدمات بزداییم و به این نکته توجه داشته باشیم که تنها بخش نامطلوب این حوزه جایی است که سیستم توزیع را مختل می‌کند و با امکاناتی که به آن تعلق می‌گیرد، مانع توزیع فیزیکی کالاها می‌شود که باید با آن قسمت مبارزه کرد.

چه منابعی زمینه رشد بخش خدمات را فراهم می‌کند؟
بخش خدمات با سه بخش دیگر یعنی نفت و گاز، صنعت و کشاورزی ارتباط دارد. یعنی اینکه ساخت هتل جزو صنعت است پس تا صنعت رشد نکند خدمات هم نمی‌تواند رشد کند. در حالی که اگر خدمات رشد کند، صنعت هم متقابلاً رشد می‌کند.
به‌عنوان مثال مردم نیاز به مکان‌های تفریحی بیشتر دارند. یا اینکه سینما هم باید ساخته شود تا به‌عنوان یک کار خدماتی در اختیار مردم باشد. این کار خدماتی چندین صنعت غیرخدماتی دیگر در آن سهیم هستند. تنها زمانی که این صنعت شروع به سوءاستفاده کند، نامطلوب می‌شود.

شما عوامل بازدارنده رشد این بخش را در چه مواردی می‌دانید؟
خدمات را نباید محدود کنیم، بلکه دوباره تأکید می‌کنم که تنها باید با آن بخشی که نامطلوب است مبارزه کرد.
 به‌عنوان مثال کسی که بخواهد احتکار کند یا اینکه کالایی وارد می‌کند، نرخ بی‌انصافانه‌ای بر آن می‌گذارد. یا اینکه شرکت‌های صادراتی که کار خدمات انجام می‌دهند، اگر بخواهند بازار را انحصاری کنند، آن موقع تبدیل به نامطلوب می‌شود. به نظر من باید خدمات را توسعه داد.
در اقتصاد مقاومتی هنگامی که می‌گوییم که یکی از راه‌های برون رفت از رشد منفی اقتصاد در حال حاضر توسعه گردشگری است، یعنی رشد بخش خدمات سی و سه پل، عالی قاپو، تخت جمشید و قله‌ها و غارهای فراوانی وجود دارد که به کارگیری این‌ها استفاده از خدمات است. کشوری که آثار باستانی فراوانی دارد به زیرساخت خاصی برای توسعه بخش خدمات نیاز ندارد. اما شرایط باید به گونه‌ای باشد که تعامل میان بخش‌های مختلف برقرار بماند. صنعت باید چیزی تولید کند که برای بخش خدمات مفید باشد و بخش خدمات هم باید به فکر رشد بخش صنعت باشد. مانند تجهیزات هتلی و....

آیا خدمات می‌تواند نسخه نجات بخشی برای شرایط فعلی اقتصاد باشد؟
خدمات دارای بخش‌های زیادی است که برخی از بخش‌های آن جای رشد دارد. مانند گردشگری، بخش توریست کشورها می‌تواند بخش‌های دیگر را به راه بیندازد. آرایشگری به طور خاص شاید خدمات را رشد ندهد اما آیا نیازی به تعداد زیاد آن وجود دارد؟ طوری است که شغل جدیدی ایجاد کند. به‌عنوان مثال آرایشگری کاری خدماتی است ممکن است ما آن را نامطلوب بدانیم اما افرادی وجود دارند که حاضر هستند به خاطر آن هزینه پرداخت کنند. یعنی از این جهت جای رشد دارد و ممکن است باعث رشد اقتصاد شود.
در کار خدماتی باید مهارت ایجاد کنیم. برخی کارهای خدماتی نیاز به مهارت دارد. به‌عنوان مثال یک نقاش فقط نیاز به فرچه و رنگ دارد وبقیه‌اش کار خدماتی است.
البته برای به‌دست آوردن ارزش یک قسمت یا بخشی از خدمات آن را برتعداد شاغلان آن بخش تقسیم می‌کنند که یک محاسبه حدودی را به ما می‌دهد و خیلی نمی‌توان بر آن تکیه کرد اما می‌توان برای هر صنعتی آن را محاسبه کرد.

توسعه خدمات نیاز به حمایت یا اقدام خاصی از طرف سازمان‌های دولتی دارد؟
در پاسخ به این سؤال نوع شغل و بخش مهم است.
مسلماً مهم‌ترین بحث حقوق معنوی کار خدماتی است و قوانینی که در ممانعت از تعرض به یک شغل و قوانین حمایتی آن وجود دارد.
اما دریافت تسهیلات بانکی و برخی انحصار طلبی‌ها که در ارائه مجوز است تا حدودی توسط قانون شورای رقابت و فضای کسب کار مرتفع شده است.

چشم‌انداز شما برای آینده اقتصاد در بخش خدمات چیست؟
به‌نظر من هرچه بخش خدمات محدودتر شود، تولید هم محدودتر می‌شود. باز هم تأکید می‌کنم که نباید جلوی خدمات را گرفت و می‌توان حتی با تولید محدود خدمات بهتری ارائه داد. من چشم‌انداز بخش خدمات را نسبت به تولید بهتر می‌دانم و رشد خدمات می‌تواند رشد تولید را هم به‌دنبال داشته باشد.

4 نکته از مصاحبه

1 هتلداری و گردشگری در ترکیه را ببینید، از چه درآمد قابل توجهی برخوردار است و چقدر به افراد خدمات رفاهی می‌رساند. پس ضرورت دارد تا تصویر نامطلوب بودن را از چهره بخش خدمات بزداییم
2 در اقتصاد مقاومتی، یکی از راه‌های برون رفت از رشد منفی اقتصاد، توسعه گردشگری است
3 من چشم‌انداز بخش خدمات را نسبت به تولید بهتر می‌دانم و رشد خدمات می‌تواند رشد تولید را هم به‌دنبال داشته باشد
4 شرایط باید به گونه‌ای باشد که تعامل میان بخش‌های مختلف برقرار بماند. صنعت باید چیزی تولید کند که برای بخش خدمات مفید باشد و بخش خدمات هم باید به فکر رشد بخش صنعت باشد