راه پر پیچ و خم برنج از شالیزار تا بازار
میترا جلیلی به دنبال بروز مشکلات ناشی از توقف واردات برنج خارجی به کشور، شهیاد آبنار، مدیرکل دفتر بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی حدود 10 روز پیش از حذف ممنوعیت واردات این محصول به کشور خبر داد و یادآورشد: تاکنون ۱۰۰هزار تن ثبت سفارش انواع برنج خارجی صورت گرفته است که ظرف ۲۰ روز آینده وارد کشور می‌شود؛ موضوعی که البته با واکنش مجمع عالی واردات مواجه شده است. این مجمع با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد ویرایش ثبت سفارش‌های قدیمی واردات برنج باز شده است اما امکان ثبت سفارش جدید وجود ندارد و هیچ‌یک از شرکت‌های واردکننده برنج موفق به ثبت سفارش جدید نشده‌اند.
استقبال 6 دهک از برنج خارجی
با تصمیم دولت، از یک ماه پیش ثبت سفارش واردات برنج از هند متوقف شد که این محدودیت، نگرانی بخش خصوصی از افزایش احتمالی قیمت برنج به‌عنوان دومین محصول استراتژیک کشور در ماه‌های پایانی سال را به دنبال داشت. در نهایت هم واکنش بازار به این موضوع و افزایش 15 درصدی بهای برنج خارجی نشان داد این نگرانی‌ها درست بوده است. فعالان بخش خصوصی معتقدند برنج داخلی پاسخگوی همه نیاز بازار نیست و از سوی دیگر سفره حداقل 6 دهک اول کشور، معادل نیمی از مصرف‌کنندگان برنج، وابسته به برنج‌های وارداتی است که قیمتی به مراتب کمتر از تولیدات داخلی دارند. مسیح کشاورز، دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات دراین باره گفت: سالانه بیش از یک میلیون و 400 هزار تن برنج هندی و پاکستانی وارد کشور می‌شود. در 9 ماه سال جاری بخش خصوصی حدود یک میلیون تن برنج خارجی وارد کرده و این بدان معنا است که هنوز نیاز کشور به واردات برنج برطرف نشده است ولی با توجه به اخبار نادرستی که در اختیار دولت قرار گرفت، چندی پیش از واردات برنج هندی ممانعت شد. وی افزود: به دنبال اعلام محدودیت واردات برنج، پیشنهاد دادیم اطلاعات دریافتی صحت‌سنجی شود چراکه طبق اطلاعات بخش خصوصی، تا پایان سال به واردات 300 هزار تن دیگر برنج نیاز داریم و اگر ثبت سفارش انجام نشود بی‌شک شب عید دچار کمبود می‌شویم. تأکید کردیم با توجه به افزایش قیمت برنج خارجی در بازار، بی‌شک بهای برنج ایرانی هم افزایش پیدا می‌کند. گفته می‌شود دولت تصمیم به لغو محدودیت واردات برنج گرفته که امیدواریم این امر تحقق یابد و به این ترتیب قیمت برنج خارجی هم در بازار کاهش یابد.
مؤلفه‌های تأثیرگذار بر قیمت برنج وارداتی
اما چرا گاه بازار با تلاطم قیمت مواجه می‌شود و چگونه می‌توان بازار برنج را تنظیم کرد؟ کشاورز درباره علت افزایش قیمت برنج هندی از 6 هزار تومان در سال‌های گذشته به 40 هزار تومان فعلی گفت: تعیین قیمت برنج‌های وارداتی به مؤلفه‌های مختلفی بستگی دارد که یکی از آنها افزایش قیمت جهانی است ولی باید گفت دنیا در حال رقابت است و سودش را از افزایش فروش بالا می‌برد، نه افزایش قیمت. در ایران علاوه بر قیمت جهانی، مؤلفه قیمت ارز، عوارض و حقوق گمرکی هم بر قیمت نهایی تأثیر دارد چراکه اگر برای مثال قیمت دلار 34 یا 28 هزار تومان باشد، مبنای حقوق گمرکی عدد متفاوتی می‌شود. وی افزود: سایر هزینه‌ها همچون حمل‌ونقل و هزینه کارگر نیز بر قیمت برنج وارداتی مؤثر است. با توجه به اینکه برنج خارجی برنج لوکسی نیست و بیشتر اقشار کم‌درآمد از آن استقبال می‌کنند، اگر قیمت ارز به ثبات برسد وعدد مناسبی باشد، این محصول استراتژیک بر سر سفره مردم می‌ماند.
کاهش قیمت برنج با حمایت از کشاورزان، استفاده از ماشین‌آلات مدرن و حذف واسطه‌ها
دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات با انتقاد از کمبود کارخانه‌های مدرن در کشور گفت: درحال حاضر تعداد چنین کارخانه‌هایی انگشت‌شمار است پس با وجود تولید مناسب محصول، ضایعات آن بشدت بالا می‌رود چراکه از مرحله کاشت تا برداشت، سورتینگ و مراحل نهایی، بیشتر به صورت سنتی انجام می‌شود و برنج آسیب می‌بیند. در ماشین‌آلات مدرن تا 95 درصد، از شالی، برنج کامل باقی می‌ماند درحالی که در ماشین‌آلات سنتی، این رقم به 50 درصد می‌رسد. اگر بتوان این مشکل را حل کرد به موازات افزایش تولید، می‌توان منتظر کاهش قیمت‌ها در بازار بود. کشاورز خواستار حمایت از کشاورزان به منظور افزایش تولید برنج داخلی شد و گفت: این حمایت باید از زمان کشت و برداشت، فرآوری در کارخانه‌های مدرن و همچنین توزیع بدون واسطه از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای صورت بگیرد. دولت نمی‌تواند وارد جزئیات شود و تنها باید با حمایت‌هایش به بخش خصوصی کمک کند و عملاً در تنظیم بازار از ما خدمات و اطلاعات بخواهد. به گفته دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات؛ ماشین‌آلات کشاورزی می‌تواند در بحث کاشت و برداشت بسیار کمک‌کننده باشد. در صورت استفاده از ماشین‌آلات به جای کارگران، سرعت کار بالاتر می‌رود پس باید تلاش کرد در کارخانجات، شالیکوبی سنتی حذف شود. درمرحله بعد باید با توزیع محصول کشاورزان توسط بخش خصوصی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، مانع واسطه‌گری و دلال‌بازی شد و به این افراد اجازه نداد با تغییرات غیرواقعی قیمت‌ها، بازار را به هم بریزند. کشاورز تلاش برای یکپارچه‌سازی زمین‌ها را نیز در افزایش تولید و کاهش قیمت برنج مؤثر دانست و گفت: در دنیا زمین‌های کشاورزی با وجود مالکیت اشخاص، یکپارچه هستند و این دولت است که مشخص می‌کند در کدام بخش محصول کیفی ویژه صادرات کشت شود ولی در کشور ما کشاورزان، بخشی فکر می‌کنند و هر کس فقط زمین خود را می‌بیند که وضعیت موجود نتیجه چنین نگاه‌هایی است. اگر این زنجیره شکل بگیرد و کشاورزان خدمات مناسب دریافت کنند، مطمئناً اتفاقات خوبی می‌افتد. در تنظیم بازار محصولات کشاورزی، دولت باید به بخش خصوصی اعتماد کند.
باید با بذرهای سنتی خداحافظی کرد
دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات گفت: وظیفه بخش خصوصی است که سراغ بذر اصلاح شده برود و به کشاورز کمک کند تا از بذرهای سنتی فاصله بگیرد و با آنها خداحافظی کند. بذرهای سنتی مصرف آب بالایی دارند و ازسوی دیگر دیر برداشت می‌شوند، در صورتی که با استفاده از بذرهایی با آب‌بری پایین و نیازمند به زمان کم برای به بار نشستن، می‌توان برنج بیشتری تولید کرد. کشاورز یادآورشد: درست است که ما دارای کشور کم‌آبی هستیم ولی هنوز تا تغییر کاربری برنج با سایر محصولات راه درازی در پیش داریم اما در این فاصله می‌توانیم از روش‌های معمول دنیا یعنی از بذرهای اصلاح شده استفاده کنیم که یک‌سوم بذرهای معمولی آب مصرف می‌کنند و به جای 6 ماه، سه ماه طول می‌کشد تا به بار بنشینند. البته باید گفت در حال حاضر تنها 20 درصد از بذرهای مورد استفاده در کشور اصلاح شده است و کشاورزان به دلیل نگاه سنتی خود هنوز از بذرهای اصلاح شده استقبال نکرده‌اند که حل این مشکل نیاز به آموزش و اطلاع‌رسانی مناسب دارد و دولت می‌تواند در این زمینه کمک کند.
کشاورزان دنبال سود معقول باشند
وی به کشاورزان توصیه کرد برنج را با سود معقول‌تری به بازار عرضه کنند و منتظر شب عید و گران شدن محصول نباشند تا به مرور زمان، بحث رقابت در بازار شکل بگیرد و رونق به این بازار بازگردد. کشاورز با اشاره به تولید مناسب برنج در کشور گفت: امسال ۷۰۰هزارتن در گیلان، یک میلیون تن در مازندران، ۲۴۰هزار تن در گلستان و درمجموع ۴۰۰هزار تن در استان‌های مرکزی و جنوبی برنج تولید شده است. از این‌رو امسال برنج تولید داخلی کیفی و پرمحصول به میزان بالایی موجود است، پس قیمت‌گذاری هم باید بر مبنای میزان تولید و عرضه انجام گیرد و نمی‌توان به بهانه کمبود، قیمت را افزایش داد.
با ورود بخش خصوصی، سال آینده منتظر اتفاقات خوب باشید
کشاورز قیمت تمام شده برنج ایرانی را مبحث مهمی دانست و بیان کرد: با ورود بخش خصوصی به صورت عمده و کلان، سال آینده اتفاقات خوبی در این حوزه رقم خواهد خورد.وی با اشاره به ایجاد کارخانه‌های بزرگ با ظرفیت 100 هزار تن در کشور گفت: قیمت نهایی برنجی که وارد این کارخانه‌ها می‌شود برای مصرف‌کننده قابل‌قبول خواهد بود.
بخش خصوصی، مافیا نمی‌شود
برخی نگران هستند بخش خصوصی خود به مافیا و واسطه تبدیل شود. چه تضمینی وجود دارد که این اتفاق نیفتد؟ مسیح کشاورز با بیان اینکه انجمن تأمین‌کنندگان و تولیدکنندگان برنج در شرف تأسیس است و تنها مراحل ثبت نهایی آن باقی مانده است، گفت: از آنجا که کشاورزان عضو این انجمن و عملاً ذینفع هستند و با توجه به قوانینی که برای فعالیت انجمن در نظر داریم، هرگز چنین اتفاقی نخواهد افتاد. وی یادآورشد: در حال حاضر کارها را از طریق کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات دنبال می‌کنیم تا بزودی انجمن تأمین‌کنندگان و تولیدکنندگان برنج آغاز به کار کند. این انجمن که یک شخصیت حقوقی دارد و اعضای آن کشاورزان، کارخانه‌داران حوزه برنج و صادرکنندگان هستند، عملاً نماینده کشاورزانی خواهند بود که در زنجیره تولید نقش کلیدی دارند. معتقدم اگر مشکلات تولید حل شود، می‌توان کشاورزان را تشویق کرد تا با تولید برنج کیفی، به ارزآوری ناشی از صادرات کمک کنند. وی افزود: این انجمن قصد دارد با اصلاح روش کاشت و برداشت به کشاورزان کمک کند زمین‌هایی با بازده بیشتر داشته باشند که این تولید بیشتر به نفع کشاورز، جامعه و حتی صادرکننده خواهد بود چراکه قیمت‌ها نیز کمتر خواهد شد. وقتی یک هکتارزمین در حالت عادی 2 تن محصول بدهد ولی با اصلاح روش‌های کاشت و بذر، میزان تولید را به 5 تن برسانیم، بی‌شک هزینه‌های سربار کمتر می‌شود که تأثیر مثبتی بر کاهش قیمت تمام‌شده خواهد داشت و در بازار نیز می‌توان این کاهش قیمت را لمس کرد. در زمینه فرآوری هم با تأسیس کارخانه‌های مدرن به کشاورز کمک می‌کنیم ضایعات شالی‌ها به حداکثر برسد. همچنین در بخش توزیع دست واسطه‌ها قطع شده و محصول با قیمت کمتری به دست مصرف‌کننده می‌رسد.
دولت در سیاستگذاری‌های بازار با
بخش خصوصی مشورت کند
کشاورز از دولت هم خواست که به فرابخشی بودن این مجموعه اعتماد کند و در سیاستگذاری‌های خود در تنظیم بازار از این انجمن مشورت بگیرد تا اتفاقی که سال گذشته در بازار برنج افتاد دیگر تکرار نشود. وی یادآور شد: سال گذشته میزان تولید برنج داخل حدود یک میلیون و 800 هزار تن بود اما با ارائه اطلاعات غلط به دولت، این رقم 3 میلیون تن عنوان شده بود. به‌همین دلیل جلوی واردات برنج گرفته شد، به این ترتیب توازن عرضه و تقاضا به هم ریخت و شاهد جهش قیمتی برنج در بازار بودیم. معتقدم که دولت می‌تواند با کسب اطلاعات درست از بخش خصوصی، سهم مناسبی به صادرات یا واردات برنج بدهد و عملاً بازار به بهترین شکل ممکن تنظیم شود. دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات همچنین در زمینه رفع تعهدات ارزی، از دولت خواست تا اجازه دهد صادرکنندگان عضو این انجمن حداقل 50 درصد از ارز حاصل از صادرات برنج را به سامانه نیما بازنگردانده و آن را صرف خرید ماشین‌آلات برای کارخانه‌های مدرن کنند تا راه برای تولید و صادرات بیشتر هموار شود.
پس چرا برنج صادر می‌کنیم؟
با وجود برخی مشکلات در بازار برنج داخلی، چرا برنج ایرانی صادر می‌شود؟ اساساً صادرات برنج بر افزایش قیمت برنج داخلی تأثیرگذار است؟ به اعتقاد دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات، صادرات برنج، چندان بر قیمت بازار تأثیرگذارنیست و ما نباید به بهانه احتمال افزایش قیمت برنج در صورت صادرات، مانع این پروسه تجاری شویم. موضوعی که اسماعیل یزدان‌پناه، مدیرعامل پایانه صادرات برنج ایران هم با آن موافق است. او در پاسخ به این سؤال به «ایران» گفت: یکی از اشتباهات ما این است که فکر می‌کنیم فقط در صورت داشتن مازاد یک محصول باید آن را صادر کنیم در حالی که اصلاً اینگونه نیست و چنین نگاهی، به زنجیره تولید لطمه می‌زند. صادرات، یک اصل کلی در دنیا برای درآمدزایی ارزی است و برای اینکه بتوانیم به خوداتکایی و تولید پایدار برسیم و حتی انگیزه‌ای برای کشاورزان به‌منظور تولید ایجاد شود، صادرات یک موضوع ضروری است. برای داشتن صادرات، نمی‌توان امروز اقدام کرد و فردا به مرحله صادرات رسید، بلکه باید همیشه مسیر صادرات باز باشد. این موضوع نیاز به مراحل خاصی همچون بازاریابی و تلاش مستمر دارد تا با معرفی برند تجاری، اعتماد طرف تجاری جلب شده و مسیر باز شود و بر اساس نیاز، میزان صادرات کم و زیاد شود نه اینکه تنها به فکر صادرات مازاد باشیم. وی همچنین با اشاره به میزان اندک صادرات برنج، آن را بر قیمت‌ها در بازار داخل بدون تأثیر خواند و گفت: میزان صادرات برنج متغیر است و به عنوان مثال سال گذشته حدود 4 هزار تن صادرات برنج داشتیم در حالی که در مقابل، 800 هزار تن واردات برنج داشته‌ایم. این ارقام در مقابل 2 میلیون و 400 هزار تن تولید برنج، عدد بزرگی نیست. بنابراین قطعاً صادرات برنج بر قیمت این محصول در بازار تأثیرگذار نیست و نمی‌توان به این بهانه، مانع صادرات اندک این محصول شد. وی یادآور شد: کیفی‌ترین برنج ما طارم هاشمی است که در هر هکتار حدود 2 تن محصول می‌دهد ولی برنج‌های پرمحصول در هر هکتار 6 تن محصول می‌دهند. ما برنج‌های کیفی که در بازار بالاترین قیمت را دارند، به کشورهایی مثل کانادا که جمعیت ایرانی مقیم زیادی دارد و کشورهای حوزه خلیج فارس که دنبال برنج مرغوب هستند صادر می‌کنیم. به تازگی با روسیه هم مذاکراتی صورت گرفته تا به مقصد صادراتی برنج ایرانی تبدیل شود.
نگاه «باید» به آینده باشد
مدیرعامل پایانه صادرات برنج ایران یک مثال آورد: نگاهی به کشور چین شاید بتواند بیشتر به ما یادآوری کند که صادرات تا چه حد اهمیت دارد. در چین سالانه 200 میلیون تن برنج تولید می‌شود و در کنار آن 5 میلیون تن هم واردات دارد. با این حال یک میلیون و 800 هزار تن برنج نیز از این کشور صادر می‌شود. چرا؟ چون می‌خواهد مسیر صادراتش باز باشد و از سوی دیگر این موضوع باعث افزایش انگیزه کشاورز و افزایش تولید شود.
وی افزود: در واقع ما باید آینده تولید را ببینیم نه اینکه نگاه مقطعی داشته باشیم. صادرات باعث ارتقای کیفیت، تنظیم بازار و پایداری تولید می‌شود و اگر از آن حمایت نشود عملاً آینده را خراب کرده‌ایم. یادمان باشد که کشاورزان در صورت متضرر شدن، کم‌کم زمین خود را به باغ یا ویلا تبدیل می‌کنند. با توجه به افزایش جمعیت و کاهش سطح زیر کشت، در چنین شرایطی چگونه می‌توان در آینده برنج مورد نیاز کشور را تأمین کرد؟ تنظیم بازار، راهکار کلیدی و حیاتی است که باید به آن توجه ویژه داشت. برای تنظیم بازار باید به پارامترهایی مثل هزینه کاشت، داشت و برداشت و همچنین هزینه‌های جانبی ازجمله حمل و نقل و کارگر توجه داشت و به کشاورزان کمک کرد تا با حذف واسطه در زنجیره عرضه، حداکثر سود به آنها برسد. یزدان‌پناه افزود: حمایت از کشاورزان با روش‌های مختلفی امکانپذیر است، به‌عنوان مثال در ژاپن کشاورزان در کوهستان‌ها و در شرایط سخت برنج را تولید می‌کنند و هزینه آن برایشان 3 دلار تمام می‌شود. این برنج را با قیمت 5 دلار به دولت می‌فروشند و دولت هم آن را با بهای یک دلار به مردم می‌فروشد. این بدان معناست که دولت برای حمایت از کشاورزان، سوبسید مناسبی در اختیار آنها قرار می‌دهد. شاید در کشور ما دولت برنامه‌ای برای حمایت با این شیوه، از کشاورزان نداشته باشد ولی قطعاً می‌تواند از بخش خصوصی کمک بگیرد تا با آموزش و ارائه راهکارهایی همچون تهیه بذرهای اصلاح شده به منظور افزایش میزان محصول برنجکاران و بازاریابی مناسب، به کشاورزان کمک شود. وی ادامه داد: مانند سایر محصولات زراعی، عرضه برنج هم در فصل تولید، بالا می‌رود و در پایان سال زراعی با کم شدن عرضه، میزان تقاضا بالا می‌رود. بخش خصوصی می‌تواند با در نظر گرفتن این شرایط، با خرید بموقع برنج از کشاورزان و توزیع محصول از طریق فروشگاه‌ها، دست دلالان را کوتاه کند که در این صورت قطعاً بازار آرامش بیشتری می‌بیند.
گفتنی است در زمینه چگونگی حمایت دولت از برنجکاران و نگرانی از احتمال تبدیل شدن بخش خصوصی به مافیا و ظهور دوباره دلالی، تلاش شد تا نظر بخش دولتی نیز در این گزارش منعکس شود ولی تلاش‌ها در این زمینه به جایی نرسید.
دستگاه برنج هندی؛ شایعه یا واقعیت؟
با تلاطم قیمت در بازار برنج، چندی است که شاهد دست به دست شدن فیلم‌هایی از تولید برنج مصنوعی و تقلبی توسط دستگاه‌های تولید برنج هندی در فضای مجازی هستیم و این موضوع نگرانی‌های خریداران را به دنبال داشته است.
دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات، در پاسخ به سؤال خبرنگار «ایران» درباره این دستگاه‌ها هم با شایعه دانستن چنین موضوعی گفت: با توجه به هزینه‌ها اصلاً به صرفه و منطقی نیست که برنج را با چنین دستگاه‌هایی تولید کنند. خرید این دستگاه‌ها و همچنین هزینه‌های برق، آب و... بسیار سرسام‌آور است و بی‌شک قیمت محصول نهایی را چنان بالا می‌برد که این عمل حتی برای سوء‌استفاده‌کنندگان هم به صرفه نیست و باید آن را بیشتر یک شایعه دانست.
اسانس عطر برنج؟ واقعیت یا دروغ؟
مسیح کشاورز درباره عطر برنج نیز که تبلیغات آن در فضای مجازی دیده می‌شود، گفت: بعید می‌دانم که از چنین محصولی به‌طور گسترده استفاده شود ولی اگر هم وجود دارد، تقلب افرادی معدود است. مثلاً ممکن است افرادی به‌صورت مقطعی از یک اسانس و عطر خاص بر روی گونی برنج اسپری کنند که این بو هم درست مانند عطر روی لباس، ماندگاری نخواهد داشت. واقعیت این است که وقتی برنج شکل می‌گیرد، رشد می‌کند و صیقلی می‌شود امکان نفوذ چنین بوهایی در آن وجود ندارد پس جای هیچ نگرانی نیست.
دودی کردن برنج با سبوس یا لاستیک؟
دبیر کمیسیون واردکنندگان و تأمین‌کنندگان برنج مجمع عالی واردات کشاورز در پاسخ به سؤالی درباره دودی کردن برنج‌ها با استفاده از لاستیک نیز گفت: چنین موردی را اصلاً تأیید نمی‌کنم. برای دودی کردن برنج، در دنیا و ایران، سبوس به عنوان ماده‌ای که در کارخانه‌های شالیکوبی به وفور یافت می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب هم برنج خشک می‌شود و هم طعم و بوی دود به خود می‌گیرد که مورد پسند برخی از مردم است. برنج‌های معمولی را هم با خشک کن‌های برقی یا گازی خشک می‌کنند که دیگر بوی دود نمی‌دهد. برنج هندی هم نیم پز است و با بخار پخته شده است. با توجه به همه این موارد، در هر حال استفاده از لاستیک یا مواد دیگر برای دودی کردن برنج را بشدت تکذیب می‌کنم و مطمئنم چنین موضوعی صحت ندارد. وقتی سبوس به اندازه کافی موجود است اصلاً چه لزومی دارد در کارخانه‌های شالیکوبی سراغ وسایلی عجیب مانند لاستیک برای دودی کردن برنج بروند؟