وزارت نفت، دانشگاهها و دانشبنیانها را در یک نظام جامع به خدمت میگیرد
پژوهشهای دانشگاهی وارد قلب صنعت میشوند
وزارت نفت در تازهترین رویکرد خود، روند همکاری با دانشگاهها، شرکتهای دانشبنیان و نهادهای پژوهشی را از یک سازوکار سنتی و پروژهمحور، به یک «نظام جامع نوآوری و فناوری» تبدیل کرده است؛ مسیری که با تدوین نقشه راه فناوریهای اولویتدار، نگاشت نهادی، تعریف سازوکارهای حمایتی نوین و گسترش عمق ساخت داخل، نفس تازهای به پیوند صنعت و دانشگاه داده است. امید شاکری معاون مهندسی، پژوهش و فناوری وزیر نفت در گفتوگو با روزنامه ایران یکی از گستردهترین برنامههای تحول فناورانه در صنعت نفت را روایت میکند؛ برنامهای که قرار است پژوهشهای دانشگاهی را از صفحات مقالهها به قلب میادین عملیاتی نفت برساند، شکاف تاریخی میان آزمایشگاه و صنعت را پر کند و ایران را در بسیاری از فناوریهای راهبردی به خودکفایی نزدیکتر سازد. امید شاکری درباره این برنامهها میگوید:
نقشه نیازهای فناورانه وزارت نفت چگونه تدوین شده است؟
تدوین نقشه راه توسعه فناوری وزارت نفت یک فرآیند ساختاریافته و چند مرحلهای است که با هدف شناسایی و اولویتبندی فناوریهای مورد نیاز در کل زنجیره ارزش صنعت نفت (شامل فرآیندهای بالادستی و پاییندستی) و عناوین پروژههای توسعه فناوری در چهار شرکت اصلی وزارت نفت صورت گرفته است که بخش نخست آن تدوین نقشه راه و نگاشت نهادی است.
نگاشت نهادی به چه معناست؟
نگاشت نهادی تعیینکننده نهاد متولی اجرای هر پروژه بر اساس سطح آمادگی فناوری (TRL) آن است؛ پروژههای در TRL پایین (پژوهشهای بنیادی و کاربردی اولیه) غالباً به دانشگاهها محول و پروژههای در TRL بالاتر (توسعه و نمونهسازی) به شرکتهای دانشبنیان یا شرکتهای صنعتی واگذار میشوند.
مهمترین اقدامهایی که در تدوین نقشه راه و نگاشت نهادی انجام میشود، کداماند؟
گام نخست، استخراج درخت فناوری و اولویتبندی است که در آن فناوریهای کلیدی و حیاتی مورد نیاز در کل زنجیره ارزش صنعت نفت شناسایی و اولویتبندی میشوند. در مرحله بعدی، تعیین سطح آمادگی فناوری (TRL) برای هر یک از فناوریهای اولویتدار صورت میگیرد. بدین منظور، با بررسی پروژههای پیشین (در قالب مدیریت دانش)، میزان پیشرفت هر فناوری در کشور مشخص شد تا روشن شود که هر فناوری تا چه سطحی (برای مثال TRL3 یا TRL4) توسعه یافته است. هدف از این اقدام، جلوگیری از موازیکاری و تعریف مجدد پروژههای مشابه بود. در ادامه و با اتکا به سطح TRL تعیینشده، تعریف عناوین پروژهها و تکمیل مسیر توسعه فناوری انجام شد؛ به این صورت که پروژههای تکمیلی موردنیاز برای رساندن هر فناوری به سطح تجاریسازی طراحی و تعریف شدند.
استخراج عناوین این پروژهها از چه مسیری انجام شده است؟
از دو مسیر انجام شد؛ بهینهکاوی (بنچمارک) بینالمللی برای بررسی تجارب موفق جهانی و استفاده از نظرات نخبگان صنعتی و دانشگاهی (اساتید و اعضای هیأت علمی) برای تطبیق با واقعیتهای صنعت و توان علمی داخلی.
معیارهای وزارت نفت برای انتخاب دانشگاهها برای همکاری چیست؟
انتخاب دانشگاهها بهعنوان مجری پروژههای پژوهشی، که عمدتاً در سطوح پایین TRL قرار دارند، از طریق یک فرآیند غربالگری و ارزیابی چندمعیاره انجام میشود. در مرحله غربالگری نوع پروژه، ابتدا پروژههایی شناسایی میشوند که براساس نگاشت نهادی توسعه آنها برعهده دانشگاههاست. سپس در مرحله اطلاعرسانی، نیازها و عناوین این پروژههای دانشگاهی از طریق سامانههای وزارت نفت، از جمله سامانههای «نان» و «ساتع» (سامانه عرضه و تقاضا)، به جامعه دانشگاهی اعلام میشود.
چه شاخصهایی برای انتخاب دانشگاهها بهعنوان مجری نهایی پروژهها مورد استفاده قرار میگیرد؟
مهمترین شاخصها عبارتاند از: توان زیرساختها که بر اساس آن وجود امکانات آزمایشگاهی، تجهیزات و زیرساختهای فنی با کیفیت در دانشگاه ارزیابی میشود، سرمایه انسانی که تعداد و کیفیت اعضای هیأت علمی متخصص در حوزه موضوع پروژه مورد بررسی قرار میگیرد، سابقه موفق که سوابق قبلی دانشگاه در اجرای موفق طرحهای پژوهشی مرتبط با صنعت نفت مورد توجه قرار میگیرد و در نهایت پیشنهاد مالی که کیفیت و کفایت پیشنهاد مالی ارائهشده از سوی دانشگاه برای اجرای پروژه ارزیابی میشود.
موانع اصلی تجاریسازی پژوهشهای دانشگاهی در صنعت نفت چیست و وزارت نفت چه برنامهای برای رفع آنها دارد؟
موانع اصلی تنها به مسائل مالی محدود نمیشوند و جنبههای مختلفی دارند. موانع ساختاری و فرآیندی، موانع مالی و ریسکپذیری و موانع ریشهای و آموزشی از مهمترین موانع هستند.
موانع ساختاری و فرآیندی در اجرای پروژههای پژوهشی چیست؟
عدم همسویی با نیازهای واقعی صنعت، یکی از چالشهای اصلی است. اعضای هیأت علمی و بخشهای پژوهشی دانشگاهها بهطور کامل با نیازها، چالشهای عملیاتی و اولویتهای فناورانه صنعت نفت، بهویژه در سطوح پایین TRL، آشنا نیستند. این مسأله منجر به تعریف پژوهشهای نظری و غیرکاربردی و ایجاد شکاف در زنجیره توسعه فناوری در فاز میانی میشود. چالش دیگر، شکاف در زنجیره توسعه فناوری (در فاز میانی) است که دانشگاهها معمولاً تنها در سطوح TRL1 تا TRL3 و TRL4 (تا مرحله نمونه آزمایشگاهی) مشارکت دارند. موانع اصلی در مرحله گذار از آزمایشگاه به نمونه نیمهصنعتی (TRLهای میانی) رخ میدهد و برای طی کردن این مسیر، حضور فعال نهادهای میانجی و تکمیلکننده، مانند شرکتهای دانشبنیان یا مراکز رشد صنعتی، ضروری است.
چرا موانع مالی و ریسکپذیری بهعنوان یکی از چالشهای تجاریسازی پژوهشهای دانشگاهی مطرح میشوند؟
پروژههای تحقیقاتی دانشگاهی (در TRLهای اولیه) دارای ریسک فناورانه بالایی هستند. صندوقهای سرمایهگذاری خصوصی و حتی صندوقهای توسعه فناوری، عمدتاً تمایل به سرمایهگذاری در TRLهای بالاتر (نزدیک به تجاریسازی) دارند که ریسک آنها کمتر است، در نتیجه تأمین مالی مناسب برای پژوهشهای پایه و کاربردی اولیه دشوار میشود.
موانع بنیادی و آموزشی در تجاریسازی پژوهشهای دانشگاهی شامل چه مواردی میشود؟
عدم تطابق سیلابسهای آموزشی، بهگونهای که محتوای فنی دورههای دانشگاهی (که فارغالتحصیلان آنها اعضای هیأت علمی و نیروی کار آینده صنعت نفت را تأمین میکنند) با نیازهای بهروز و تخصصی صنعت نفت همخوانی کامل ندارد، یکی از چالشهای اصلی است. علاوه بر این، عدم توسعه شایستگیهای کارآفرینی نیز مانع دیگری است، زیرا در سیستم آموزشی فعلی، مهارتهای کلیدی مانند نوآوری، کارآفرینی و مهارتهای کسبوکار به میزان کافی در دانشجویان پرورش داده نمیشود و در نتیجه آنها قادر به ایفای نقش مؤثر در توسعه فناوری و تجاریسازی نخواهند بود.
در چهارچوب قراردادهای پژوهشی، شاخصهای سنجش اثربخشی همکاری با دانشگاهها کداماند و چه خروجیهایی الزامآور است؟
این پرسش شما را در دو بخش پاسخ میدهم که بخش اول آن مرتبط با شاخصهای اثربخشی و بخش دوم خروجیهای الزامآور است؛ بر اساس مفاد نظام جامع پژوهش، فناوری و تجاریسازی وزارت نفت «اثربخشی قراردادهای پژوهشی با دانشگاهها» در سه سطح درونداد (Input)، فرآیند (Process) و برونداد/نتیجه (Output/Outcome)
در نظر گرفته شده است که ترکیب آنها بهعنوان معیار اثربخشی است. در همین ارتباط شاخصهای مربوطه به لحاظ سنجش، همزمان کارفرما (چهار شرکت اصلی) و مجریان پروژهها (دانشگاهها و مراکز آموزشی و پژوهشی) را در نظر گرفته است.
در طراحی شاخصهای درونداد تمرکز بر چه چیزی است؟
تمرکز بر کیفیت منابعی است که وارد پروژه میشوند که شامل همراستایی با نیاز صنعت (از طریق تعریف نقشه راه فناوریهای اولویتدار صنعت نفت)، شایستگی علمی مجری دانشگاهی و میزان سهم سازمان در طراحی پروژه (به واسطه تعریف RFP مناسب یا برگزاری دورههای فرصت مطالعاتی) میشود.
در طراحی شاخصهای فرآیندی چطور؟
تمرکز بر نحوه اجرای همکاری دو جانبه مانند مدیریت و کنترل پروژه (انحراف زمانی و مالی از برنامه مصوب)، تعامل مستمر دانشگاه–صنعت (تعداد جلسات فنی مشترک، بازدید از سایت صنعتی) و انتقال دانش و مهارت و تعداد نیروی انسانی صنعتی آموزشدیده یا پایاننامههای مشترک (ظرفیتسازی سازمانی) است.
و در شاخصهای برونداد و نتیجه؟
در این شاخصها که نشاندهنده اثربخشی واقعی است: دستاورد فنی، کاربرد صنعتی، صرفهجویی یا خلق ارزش اقتصادی، توسعه سرمایه انسانی و تأثیر در سیاستگذاری فناور (برای نمونه ثبت اختراع، نمونه آزمایشگاهی، فناوری بومیشده، میزان استفاده عملی از نتایج در سایتهای صنعتی یا پروژههای بالادست، کاهش هزینه یا افزایش تولید ناشی از نتیجه پروژه، تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی تربیتشده در مسیر پروژه و استناد نتایج در اسناد راهبردی یا استانداردها) مطرح میشود.
چه خروجیهایی الزامآور است؟
در مورد الزامآوری شاخصها باید گفت بر اساس اسناد بالادستی و الزامات وزارت نفت (بهویژه نظام جامع پژوهش، فناوری و تجاریسازی)، شاخصهای اثربخشی همکاری با دانشگاهها بهطور ویژه بر شاخصهای عملکردی و فنی تأکید میشود.
محورهای مرتبط با شاخصهای عملکردی و فنی شامل مواردی همچون؛ کسب و جذب فناوری (از طریق انتقال فناوری یا پژوهش و توسعه دورنزا)، دستیابی به نوعی خودکفایی صنعتی و دستاوردهای پروژههاست.
در کسب و جذب فناوری به چه اجزایی پرداخته میشود؟
اجزایی همچون توسعه فناوری از سطح TRL 3 بهTRL 7 یا بالاتر و ارائه Prototype، تست میدانی (Field Test)، گزارش نتایج میدانی و مباحثی از این دست در این محور میگنجد.
از دستیابی به نوعی خودکفایی صنعتی بهعنوان یکی از شاخصهای عملکردی نام بردید، طرح ارائه شده تا چه میزان قادر است عمق ساخت داخل را افزایش دهد؟
عمق ساخت داخل نشانگر مهمی از دستیابی به این خودکفایی است، بدین معنی که تا چه حد میتوان نیاز داخل را تأمین کرد. کاهش وابستگی ارزی، جایگزینی واردات، گواهی بومیسازی و دریافت تأییدیه ساخت داخل نیز اجزای این شاخص است.
پروژه چگونه به دانش فنی مدون یا ارائه بسته دانش فنی منجر میشود؟
مهمترین محور دستیابی به دانش فنی مدون یا بسته دانش فنی، در پروژههاست. به تبع این دستاورد، دستاوردهای علمی معتبر و توسعه نیروی انسانی متخصص است که بهعنوان خروجی این پروژهها مطرح و در اولویتهای بعدی قرار دارد. ثبت اختراع یا مقاله علمی ـ صنعتی مشترک، تعداد پایاننامههای کاربردی و نیروهای تربیت شده در پروژه و ثبت پتنت در همین مقوله قرار دارد.
به طور کلی در تمامی قراردادهای وزارت نفت اعم از پژوهش و فناوری یا غیر آن (به واسطه درج پیوست فناوری در قراردادهای ویژه صنعت نفت)، تحویل نتایج قابل بهرهبرداری (اعم از فناوری، دانش فنی و محصول آزمایششده) شرط نهایی تسویه قرارداد است و مقالات علمی یا گزارشهای نظری صرف، بهتنهایی «اثربخشی» محسوب نمیشوند مگر اینکه منجر به خلق دانش فنی قابل استفاده شوند.
وزارت نفت برای همتراز کردن تحقیقات دانشگاهی با نیازهای واقعی صنعت چه سازوکارهای جدیدی ایجاد کرده است؟
وزارت نفت در سالهای اخیر مجموعهای از سازوکارهای نهادی و اجرایی را برای همراستاسازی فعالیتهای پژوهشی دانشگاهها با نیازهای واقعی صنعت طراحی و اجرایی کرده است؛ سازوکارهایی که میتوان آنها را در هفت محور اصلی دستهبندی کرد.
درباره محور اول توضیح دهید.
تدوین و بهروزرسانی دستورالعملهای حمایتی ویژه اساتید، اعضای هیأت علمی و دانشجویان، از جمله طرح فرصت مطالعاتی، طرحپژوهانه و همچنین حمایت از پایاننامهها و رسالههای دانشجویی و طرح استادمحوری. این برنامهها سبب انتقال دوسویه دانش نظری دانشگاه و تجربه عملی صنعت شده و از جمله اثربخشترین ابزارهای ارتقای تقاضامحوری پژوهشهای دانشگاهی است.
محور دوم کدام است؟
تدوین نقشه راه توسعه فناوریهای اولویتدار صنعت نفت. این نقشه با مشارکت چهار شرکت اصلی وزارت نفت تنظیم شده است و مسیر حرکت تحقیق و توسعه را از تحقیقات بنیــــــادی تا مرحله تجاریســـــازی فناوری به همـــــراه نگاشت نهـــــادی مربوطـــــه تبیین میکنـــــد. به این ترتیب، تمامی پروژههای دانشگاهی باید در چهارچوب فناوریهای اولویتدار تعریف و ارزیابی شوند تا همراستایی کامل با نیاز واقعی صنعت حاصل شود. این نقشه راه بهتازگی از سوی این معاونت ابلاغ شده است.
محور سوم؟
تعریف جایزه نوآوری صنعت نفت ویژه بخش دانشگاهی که هدف آن تغییر رویکرد و انجام تحقیقات منحصراً علمی دانشگاهی (مقاله محور) به فناورمحور از سوی اعضای هیأت علمی است.
در محور چهارم به چه موضوعی پرداخته شده است؟
درگاه ویژه وزارت نفت به نشانی Mop.nan.ac در «سامانه نان» (نیازها و ایدهها) و تخصیص ظرفیت پژوهشی (حداقل ۲۰ درصد سالیانه) از طریق رسالههای دانشجویی در سامانه نام مطابق مفاد ماده ۹۴ برنامه هفتم پیشرفت راهاندازی شده است.
محور پنجم؟
پشتیبانی نهادی از سوی پارک علم و فناوری صنعت نفت، پژوهشگاه صنعت نفت و دانشگاه صنعت نفت. این مراکز با ایفای نقش واسط میان دانشگاه و صنعت، بستر اجرای پروژههای مشترک و ایجاد شرکتهای دانشبنیان نفتی را فراهم کردهاند. همچنین با برگزاری همایشها، سمینارها، نمایشگاههای فناوری و نشستهای تخصصی (B2B) به تعامل نزدیکتر بخش پژوهش و بهرهبردار کمک میکنند و فرهنگ همکاری فناورانه را در سطح صنعت نفت گسترش میدهند.
محور ششم این سازوکار چیست؟
المپیاد دانشجویی؛ که با حضور برترین دانشجویان سراسر کشور، به منظور توانافزایی آنان در توسعه کسبوکارهای فناورانه و هدایت تحقیقات به سمت تولید فناوریهای کاربردی برگزار میشود.
محور هفتم؟
اجرای طرح نوین کارورزی و کارآموزی دانشجویان به منظور تسهیل ورود ایشان به حوزههای شغلی در آینده. با این سازوکارها تعامل دانشگاه و صنعت در وزارت نفت از حالت سنتی «پروژههای پژوهشی مجزا» به یک نظام جامع نوآوری و فناوری تقاضامحور تبدیل شده است که هر پژوهش دانشگاهی به هدف مشخص صنعتی متصل است و هر نیاز صنعتی مسیر پژوهشی خود را در نقشه راه فناوری صنعت نفت دارد.
سهم ساخت داخل و فناوری بومی در پروژههای پژوهشی چه میزان است و چه برنامهای برای افزایش آن وجود دارد؟
وزارت نفت در طول سالهای اخیر، با بهرهمندی از قوانین بالادستی در حوزه فناوری و نوآوری، موضوع ساخت داخل را در اولویت کاری خود قرار داده است. در همین راستا، کسب رتبه اول ساخت داخل و تولید بار اول طی سه سال متوالی از سوی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری، گواه روشنی بر تأکید دولت چهاردهم بر افزایش عمق ساخت داخل در کالاهای راهبردی است. در این زمینه، برخی موارد در دستور کار قرار گرفتهاند.
چه مواردی؟
وزارت نفت در راستای افزایش عمق ساخت داخل و ارتقای فناوریهای بومی در صنعت نفت، اقدامات متعددی را در دستور کار قرار داده است که شامل اجرای حداقل ۸۰ درصد از کالاها و تجهیزات راهبردی مورد نیاز صنعت نفت از طریق ساخت داخل به ارزش تقریبی ۱۷۲ میلیون دلار، بهروزرسانی پیوست فناوری با هدف انتقال و بومیسازی فناوریهای مورد نیاز قراردادهای صنعت نفت و ایجاد سازوکار نقشآفرینی شرکتهای دانشبنیان در فرآیند اکتساب و توسعه فناوریهای نوین بویژه در پروژههای صنعتی بزرگ با مشارکت شرکتهای خارجی میشود.
همچنین تعریف قراردادهای پژوهشی با دانشگاهها با رویکرد اجرای تحقیقات کاربردی و منتج به محصول فناورانه و نوآورانه به جای پروژههای پژوهشی فرآیندمحور، طراحی مدلهای قراردادی نوین با هدف تسهیل تأمین منابع مالی و اکتساب فناوریهای اولویتدار با بهرهگیری از دیپلماسی فناوری، بازتعریف جایگاه پژوهش و فناوری و ساماندهی فعالیتهای مرتبط برای افزایش سهم و تعمیق ساخت داخل، بازنگری چشمانداز و برنامه راهبردی ارکان زیستبوم پژوهش و فناوری وزارت نفت با رویکرد همافزایی برای بومیسازی فناوریها و تدوین نقشه راه فناوریهای وزارت نفت با تمرکز بر دستیابی به محصولات فناورانه و تجاریسازی دستاوردهای نوآورانه، از دیگر اقدامات کلیدی این وزارتخانه به شمار میآید.
وزارت نفت برای توسعه همکاریها، چه اقداماتی برای تقویت شرکتهای فناور، استارتاپها و مراکز رشد دانشگاهی انجام میدهد؟
رویکرد نوین وزارت نفت در دولت چهاردهم با هدف تقویت و توسعه زیستبوم نوآوری و فناوری صنعت نفت، بویژه در حوزه دانشگاهی و همچنین شرکتهای فناور و نوآور فعال در این صنعت، شامل اجرای اقدامات متعددی است.
این اقدامات شامل بهرهمندی از ظرفیت برنامه اعتبار مالیاتی با مشارکت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری به منظور توسعه محصول در شرکتهای دانشبنیان و استارتاپها و تجهیز آزمایشگاهها برای تسهیل دسترسی متقاضیان به امکانات آزمایشگاهی و ایجاد زیرساخت پژوهشی، تعریف برنامههای نوین تأمین منابع مالی با مشارکت صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت برای شکلگیری استارتاپها و رشد کسبوکارهای فناورانه و بازنگری در مدلهای استقرار و حمایت از شرکتهای نوپا در پارک فناوری و نوآوری صنعت نفت است.
افزون بر این، انعقاد تفاهمنامه جامع در حوزه فناوری هدف بین دانشگاه صنعت نفت و بخش خصوصی فعال در حوزه انرژی برای توسعه شرکتهای زایشی و شبکهسازی فناورانه استارتاپها و شرکتهای کوچک و متوسط، تخصیص منابع مالی مانند تسهیلات تبصره ۱۸ و ماده ۲۸ برای حمایت از کسبوکارهای نوآورانه، ایجاد فرصت نقشآفرینی شرکتهای کوچک و متوسط با توجه به مفاد نقشه راه فناوریهای اولویتدار وزارت نفت و انعقاد تفاهمنامههای کاربردی با سایر دستگاههای اجرایی برای شناسایی و توسعه فناوریهای ترکیبی و مشترک از مسیر شرکتهای کوچک و متوسط از دیگر
اقدامات کلیدی وزارت نفت در این مسیر به شمار میآید.
