ذهنی جستوجوگر و نگاهی مهربان
درنگی در جستارهای ادبی بهاءالدین خرمشاهی در دل خونین، لب خندان
طهحسین فراهانی | روزنامهنگار
کتاب «دل خونین، لب خندان» اثری است در امتداد کارنامه پربار یکی از چهرههای چندوجهی و پرکار فرهنگ معاصر ایران: بهاءالدین خرمشاهی. نویسندهای که با حافظ آغاز کرد، با قرآن ادامه داد، به ادبیات تطبیقی سرک کشید، در زبانشناسی دستی داشت و روزنامهنگاری را هم هیچگاه از قلم نینداخت. کتاب حاضر حاصل سالها تأمل، مطالعه و جستوجوی او در پهنه ادب و فرهنگ ایران و جهان است؛ مجموعهای مفصل از جستارها، نقدها، مصاحبهها و یادداشتهایی که طی چند دهه نوشته شدهاند و اکنون به کوشش فرزند او، عارف خرمشاهی، سامان یافتهاند و در یک جلد، به مخاطب عرضه شدهاند.
عنوان کتاب، خود بهتنهایی بار معنایی خاصی دارد: «دل خونین، لب خندان»؛ ترکیبی متناقضنما که چکیده نوعی زیست فرهنگی و انسانی است. خرمشاهی با نگاهی ژرف و گاه طناز، از فرهنگ و زبان و ادبیات سخن میگوید، و با زبانی که هم متین است و هم سرشار از ظرایف، در میان زخمها و لبخندها، پیوندی میان اندیشه و احساس، میان رنج و زیبایی، میان سنت و مدرنیته میجوید.
این کتاب ۵۲۶ صفحهای که به همت انتشارات «لَنا» به زیور طبع آراسته شده، از آندست کتابهایی است که نمیتوان یکنفس خواند و به پایان رساند؛ بلکه باید آهسته خواند، به تأمل نشست، و از لابهلای سطرهایش اندیشههای نویسنده را در ذهن نشاند. مقالات عمدتاً کوتاهاند، گاه در حد ۱۰ صفحه، و بهقصد آن نوشته شدهاند که خواننده را خسته نکنند؛ بلکه گشودن هر مقاله، آغازی باشد برای سفری مستقل در ذهن و زبان نویسنده.
در میان عناوین مقالات کتاب، موضوعات متنوعی به چشم میخورد: از بررسی مسأله «آیا ادبیات ایران مخاطب جهانی دارد؟» تا تأملی درباره جایگاه «پزشک در ادب فارسی». خرمشاهی با نگاهی ترکیبی از دانش ادبی، تجربه زیسته، و چاشنی ظریف طنز، سراغ چهرههایی میرود که هر یک نقطه درخشانی در فرهنگ معاصر ما هستند: از سیمین بهبهانی و هوشنگ گلشیری تا محمود دولتآبادی، عباس کیارستمی و اصغر دادبه. در کنار این، مقالاتی درباره بزرگان ادب کلاسیک نیز آمدهاند: مقالهای درباره تصحیح ژول مول از شاهنامه، یا یادداشتهایی درباره کلیله و دمنه، سعدی و حافظ.
در بخشهایی از کتاب، نویسنده به گفتوگو نیز پرداخته است؛ از دیگر یادداشتهای خواندنی این اثر، نوشتاری است درباره «صد واژه قزوینی» که نه تنها رنگ و بوی بومی و زبانی دارد، بلکه سرشار از نگاه خاطرهمند و زبانشناسانه نویسنده است؛ کسی که خود زاده قزوین است و به زبان و لهجه دیارش دلبستگی دارد.
خرمشاهی در این کتاب فقط به گذشته و بزرگان آن نمیپردازد، بلکه به نسبت میان گذشته و اکنون، سنت و تجدد، نثر و نظم، ادب و رسانه نیز مینگرد. در مقالههایی مانند «از ابتکار تا فانتزی» یا نقدهایی بر کارهای تصویری درباره حافظ و سعدی، ردپای دغدغههای او درباره روزآمدی ادبیات دیده میشود. دغدغهای که در پی آن است که ادبیات کلاسیک را نه در موزهها، بلکه در زیست امروز نیز زنده و جاری نگه دارد.
ویژگی ممتاز این مجموعه، زبان خرمشاهی است؛ زبانی که میان ادب پژوهشی و نثر مطبوعاتی در نوسان است. جملهها استوار و خوشساختاند، و در عین حال از طنزی پنهان، گاه آشکار، بهرهمندند. طنزی که نه برای خنداندن، بلکه برای تیزتر کردن تیغ نقد و اندیشه به کار میرود.
خواندن این کتاب، فرصتی است برای آشنایی دوباره با نگاه انسانی و ادیبانهای که در پی کشف زیبایی در پیچ و خمهای زبان، فرهنگ و تاریخ است. خرمشاهی با ذهنی جستوجوگر و نگاهی مهربان، از دل متون کهن تا ساحات اندیشه مدرن، قدم برمیدارد؛ بیآنکه در دام تعصب سنت یا فریب مدرنیته اسیر شود. قلم او همدلانه میکاود و اندیشمندانه میسنجد؛ از رازهای واژگان تا تأمل در سرنوشت شاعران و نویسندگان، از نسبت دین و ادب تا گفتوگوهای روزمره مردم کوچه و بازار.
همانگونه که عنوان کتاب میگوید، این نثر از دل خونین میآید، اما لبخندی بر لب دارد. لبخندی نه از سر بیدردی، بلکه از سر آگاهی؛ آگاهی از درد انسان، از سرگذشت زبان، و از رنجی که فرهنگ و ادب در این خاک هزاررنگ کشیده است. خرمشاهی، چون حکیمی سالخورده در آستانهی دفتر ایام، با نگاهی ژرف و در عین حال صمیمی، از رنجهای بیصدای فرهنگ مینویسد و نشان میدهد که چگونه در لابهلای سطور سعدی و حافظ، یا در یادِ چهرههایی چون گلشیری و بهبهانی، هنوز میتوان گرمای امید و شور زندگی را یافت.
او لبخند میزند، اما نه سادهدلانه، نه از سر فراموشی تلخیها، بلکه همچون کسی که طعم خون را چشیده و هنوز ایمان دارد به روشنی واژه، به پایداری معنا. این کتاب در عصری که سطحینگری، شتاب و فراموشی ارزشها سایه انداختهاند، دعوتی است به درنگ، به تأمل، به بازخوانی. به ما یادآور میشود که حتی در تلخترین برههها، میتوان با زبانِ جان، چراغی برافروخت و در پناه ادبیات، راهی برای دوام آوردن جست.
دل خونین، لب خندان
جستارهایی در ادب جدید و قدیم
نویسنده: بهاءالدین خرمشاهی
تدوین: عارف خرمشاهی
انتشارات: نشر لنا
تعداد صفحه: ۵۲۶ صفحه
قیمت: ۵۴۵ هزار تومان
